Katalog

Prof. Dr. ALTAN AYKUT* ıtapta uzun bir sürcdir Osmanlı para vcfiyat tarıbı üzerinde çalıştıgımzı yazıyorsuma. Ni çin para tarihi, para tarihi bu kadar önemli bir konu mu '•> Ben para tarihini dar bir uzmanlık alanı olarak değil, ekonomiden toplumun çeşitli kesim lerinc vc siyasete kadar çok geniş bir alana yayılan ve bu sayedc bize Osmanlı tarihinin çeşitli yanları hakkında pek çok yeni şey öğreten bir konu olarak görüyorum. Onıın için, size para tarihinin önemi hakkında pek çok neden verebilirim. Para ve fiyat tarihi, nerşcyden önce, Osmanlı iktisat tarihinin altyapısını oluşturuyor. Para ve fiyat tarihini öğrenmeden iktisat tarihini yeterince anlayamayacağımızı düşünüyorum. Bugün Osmanlı döncmi üzerine çalışan iktisadi ve toplumsal tarihçiler fiyatlar, ücrctler ve servetlere ilişkin olarak telaffuz edilen parasal büyiiklükJerin ne anlama geldiği konusunda büyuk güçlüklerlc karşı karşıya. Oysa, uzun dönemli tarih çalışmalan için, bu büyüklüklerin zaman içinde karşılaştırılabilmesi gerekiyor. Orneğin, 155üyılının lOOakçesi ile 175Oyılının 10 kuruşundan hangisinin, ne ölçüde daha değerli olduğıınu belirlemcdcn uzun dönemli iktisadi dönüşümleri incelemek çok zordur. İkinci olarak, Osmanlı devletinin geniş imparatorlukta nasıl bir para düzeni kurduğunu vc bu para düzeninin zaman içinde nasıl evrildiğini inceledikten sonra, nem imparatorluk hem de Osman lı kurumları hakkında pek çok yeni şey öğreniyoruz. Ayrıca, para vefiyattarihi bize 600 yıllık imparatorluğun dönüm noktaları, inişleri çıkışları hakkında da pek çok şey söylüyor. Ornegin, para tarihçiliğinde çok tar tışılan bir Konu 16. ve 17. yüzyıllarda yaşanan hızlı enflasyondur. Bundan yetmiş yıl kadar önce Anıerikali tarihçi Earl I la milton, tspanyol arşivlcrinde derlediği verileri kullanarak, Amerika'dan gelen büyük miktarlarda altın ve giimüş ile Eski Dünya'da fiyatların yükseüşi arasında ncdensel ilişki kurmuştu. I lamilton bu enflasyonun ya da Fiyat Dcvrimi'nin tüccar "Osmanlı'da enflasyona karşj toplumsal mujıafelet günümüz Türkjyesi'nden daha güçlüydü" larla sanayicilerin işine yaradığını, böylece kapitalızmin yükselişine önayak oldııgunu iddia etmişti. 1970'li yıllarda ise Omer Lütfi Barkan, 16. yüzyıldaki Osmanlı fiyat artışlannı, Avrupa'dan gelen değerli maden aKimlanyla ilişkilendirmiş, dışarıdan ithal edilen enflasyonunun Osmanlı ekonomisinin gerileme sürecini başlattığını ileri sürmüştü. Ancak benim Osmanlı arşivlerinden dcrlediğim veriler, Fiyat Dcvrimi'nin Osmanlı maliyesi ve ekonomisi üzerindeki etkilerinin Barkan'ın iddia cttiği kadar güçlü olmadığını gösteriyor. Ayrıca, Fiyat Devrimi Osmanlı sanayiini önlenemez bir gerileme süreci içinc de sokmamıştır. Öte yandan, son yıllarda Fiyat Devrimi üzcrine iktisat tarihçileri arasında gelişen ulııslararası tartışmalar, enflasyonu Amerika'dan Eski Dünya'ya değerli madenlerin gelişiyle acıklayan yaklaşımlann bir hayli sorunlu olduğuna, yetersiz kaldığına işaret ediyor. Kısacası, bugün geri dönüp bakıldığinda, Fiyat Devrimi'ni öncmıi bir dönüm noktası olarak kabul eden yorıımların bir hayli abartılı olduğu anlaşılıyor. Osmanlı para tarıbı uluüararası tanhçtler taraftndan nasıl ahılamyor '•> Bugün pek çok rarinçi, özcllikle Batılı tarihçi, Osmanlı piyasalarında para ve kredi ilişkilerinin son derece sınırlı kaldığına, piyasalarda sürekli olarak değerli maden ve sikke darlığı çekildiğine inanmakta. Bizde çok iyi tanınan ancak Osmanlı ekonomisi üzerindeki gözlemleri her zaman doğru olmayan Fernand Braudel de, kapitalizmin yükselişi üzerine yazdığı üç ciltlik yapıtta aynı görüşleri öne sürüyor. ftin ticaret ve kent ekonomisine müdahale etmekten çok.daha güç olduğunu, da ha önce bilmeseler bile, bir süre sonra öğrendiklcrine işaret ediyor. Bu nedenle, Osmanlılar para konularında daha esnck ve pragmatik davranmaya başladılar. Osmanlıların parasal uygulamalarının yeniden değerlendirilmesi, Osmanlı iktisadi zihniyetinc ilişkin varsayımlarımızı da gözden geçirmemizi sağlayacaktır. Para tarihinin bize yeni açılımlar sağladığı bir diğer önemli konu da, Osmanlı tarihindeki uzun dönemli iktisadi dalgalanmalar veya konjonktürler. Uzun dönemli parasal koşulların ortaya çıkarılması, bize iktisadi dâlgalanmalar ve konjonktürler hakkında da çok değerli yeni bilgiler sağladı. Bu bulgular içinde en önemlisi OsmanL İmparatorluğu'nun 16. yüzyıldan sonra kcsintisiz bir gerileme süreci içine girdiği teziyle ilgili. Son dönemlere kadar Osmanlı tarihçüiği, 16. yüzyıldan sonra sürekli gerileyen bir imparatorluk tablosu çizmekteydi. Oysa, para tarihi 18. yüzyılın Dİr toparlanma dönemi olduğuna işaret ediyor. 18. yüzyılda Osmanb devleti yeni bir para düzeni kurmuş, imparatorluğun merkezi ile uzak vilayetleri arasındaki parasal bağlar güçlenmiştir. Toparlanma eğilimi sadece para alanında ortaya çıkmışolamaz. Parasal gelişmeleri yine toparlanma yönündeki iktisadi ve hatta siyasi gelişmelerle birlikte düşünmek gerekiyor. Bu nedenle, sürekli gerileme veya bunalım tezini savunmak artık mümkün değil. Osmanlt larihtndekı para vc cnflasyon deneyimlerınden bugün için çıkanlacak deriter var mı ? Osmanlı tarihinde de para ile enflasyon arasında bugünküne benzer bir ilişki var. Osmanlı dönemindeki enflasyonun en önemli nedeni, devletin ck gclir sağlamak amacıyla paranın ayarını düşürmesi, gümüş içeriği daha düşuk sikkeleri piyasaya sürmesiydi. Tağşiş olarak adlan dırılan bu uygulanıa, bugün devletin kâğıt para basmasına çok bcnzivor. Ancak tağşişler bir yandan devlete ek mali gelir sağlarken, öte yandan da özcllikle Daşkentte önemli bir siyasal muhalefet yaratıyordu. Devlet hazinesinin dışında tağşişlerdcn sürekli olarak yararlanan bir toplumsal kesim yoktu. Kentli nüfusun çoğunluğu, devlet memurları, lonca üyeleri, dükkân sahipleri ve küçük tüccarlar tağşişlerden hoşlanmıyordıı. Ancak en büyük muhalefet, satın alma güçleri her tağşişten sonra azalan yeniçerilerden gelmekteydi. Yeniçerilerin büyük bir bölümü esnaf ya da dükkân sarubi olarak ça lışmaya başladığı için, bu iki kesim arasında güçlü bir örtüşmc vardı. Bu muhalefetin varlığı tağşişlerin devlet tarafından daha sık kullanılmasına karşı en büyük engelioluşturuyordu. Bu tabloya bakarak Osmanlı'da enflasyona karşı olıışan toplumsal muhalefetin günümüz Türkiyesi'ndekinden daha güçlü ve etkili olduğunu söyleyebilirim. Günümüz Türkiycsi'nde muhalefet güçlü olmadığı için enflasyon bu kadar uzun sürebildı. Para tarihiyle ilı^kili olarak sürdürdüğünüz yeni araştırmalannız var mı ? Son ydlarda, para tarihi çalışmasında oluşturuuğum dizilerin de yardımıyla, 15. vüzydın ortalarından 1918'e kadar Istanbul ve diğer Osmanlı kentlerinde fiyat, ücret ve servetlerin tarihi üzerinde çalışıyorum. llk sonuçları yakında Dev let îstatistik Enstitüsü, Tarihi Istatistikler Dizisi içinde yayımlanacak olan bu araş tırmada, büyüklü küçüklü vakıf ve imaretlerle saray mutfağma ait binlerce hesap defterinin yanısıra yerel mahkeme kayıtlarından sağlanan yüzlerce narh listesi ile ölen kişilerin malvarlıklarının aynntılı dökümlerini veren tereke listeleri kullanıldı. Böylece uzun dönemli büyüme ve gelir dağılımı konularını yakın gelecekte daha ayrıntılı olarak incelemek mümkün olacak. • SAYFA 5 Çftanlacak derslep Kredl Hştdterfeıin ysygntaşırası Oysa son yıllarda çeşitli kaynaklardan elde edilen karutlar, para ve kredi kulla nımının kentlerde çok yaygın olduğunu ve aynca kırsal nürusun bir bölümünün de para ekonomisinin içine çekildiğini gösteriyor. Zanaatkârlann, tüccarlann yanısıra köylüler ve göçerler de para kulla nıyorlardı. Ayrıca, kent merkezlerinde ve çevrelerinde küyük ölçekli ancak yoğun bir kredi ağı gelişmişti. Ne tslam dıninin faiz ve tefeciliğe ilişkin yasaklamaları, ne de bankacılık kurumlarının yokluğu, Osmanlı toplumunda kredi ilişkilerinin yaygınlasmasını engelleyemeui. 16. ve 17. yüzyıllarda kredi işlemlerindc gaynMüslimierin yanısıra Müslümanlar üa en önde gelen tefeciler arasında yer alıyorlardı. Kitabınızda para ile imparatorluğu sık stk birlikte dile getiriyorsunuz. Stzin para tarıhine yaklaştmınız daha öncekilerden farklı mı ? Kitapta kıtalararası ticaret yolları üzerinde kurulmuş, ticaretin, ödeme ve para akımlarının dalgalanmalanndan her zaman ctkilenen bir imparatorluğun para tarihini inceliyorum. Böyle bir Konu geniş ölçekli bir tuval üzerinde çalışmayı zorunlu kılıyor, dünya ölçeğinde bir bakışaçısı gerektiriyordu. Osmanlı para düzenini de imparatorluk ölçeğinde cle alıyorum. Bu kitabın Osmanlı para tarihi üzerine daha önce yapılmış az sayıdaki çalışmadan önemli bir farkı, Osmanlı para düzeninin parçaları kadar, düzenin tümü üzerinde durmasıdır. Bir başka deyişle, OsmanL para tarihi deyince, kendimi Balkanlar ve Anadolu ilesınırlamadım. Elde Pamuk, yabancı literatüre haklmiyetl sayeslnde. gercek manada mukayesell tarih yapmakta venedlk Dükası, Tarihslz. Capi: 20mm; 3.57 g r . lumsal, hatta kültürel açıdan daha önceki dönemlerle kıyas edilemeyecek zenginliktedir. Bu durumda, Pamuk'un bu dönemi elli sayfalık tabir caizse "giidük" kalan bir bölüme sakıştırması ancak bilinçli bir tercih olarak görülebilir. Bu tercihin de anlaşılır izahı da yok değil. Eğer bu dönemin gerçekten hakkı verilseydi, diğer dönemlerle tersine bir dengcsizlik oluşur, bu dengesizlik hem nicelık, hem de nitelik açısından rahatsız edici bir boyuta ulaşırdı. Tck cilt içinde sentez formülü düşünüldüğünde Pamuk'un çözümü mantıldı olabuir. Fakat bu da 19. ve 20. yüzyıllar için ayrı bir çalışma beklentisini beraberinde getirir. Sonuç olarak, muazzam bir emek ve mükemmel bir analitik yaklaşımın sonucunda ortaya çıkn bu çahşmayı sonsuz takdir ve şükranla karşılamamak mümkün değil. Bu yapıtın kalitesi "kızakta" olduğu bilinen riyat Hareketleri"nin cıkışını da o denli büyük bir heyecanla beklemeye itmektedir. • Osmanlı Imparatorluğunda Paranın Tarihi/ Şevket Pamuk/ Tarth Vakjı Yurt Yaymlan/ Nisan 1999, xvi+327s., sikkefotoğrajlan. (*) Edhcm Eldcm, Bogaziçi Üniversitesi l'arih Bölümü'ndedır. CUMHURİYET KİTAP SAYI 469 ki kaynakların olanak sağladığı ölçüde, Balkanlar ve Kırım'dan Suriye, Körfez bölgesi, Mısır ve Kuzeybatı Arrika'ya kadar imparatorluğun tüm bölgelerini avnı bütün içinde ele aldım. imparatorluk içindeki parasal düzenlemelerin karmaşıklığını, çeşitliliğini ve bunların hem yerel gelişmefere nem de küresel güçlcrc bağlı olarak evrimini yansıtmaya çalıştım. Para tarihinin incelenmesi, bu geniş imparatorluğun dünya ekonomisinin bir parçası olarak ve onun dalgalanmalanndan etkilenen bir birim olarak ele alınması gerektiğini bir kez daha gösteriyor. Ayrıca, parasal süreçlerle ilgili olarak bakıldığında, Osmanlı lmparatorluğVnun kapalı ve kolaybkla denetlenebilen bir birim olarak değil, sınırları kesin olarak belli olmayan, çok delikli bir süzgeç ya da elek gibi düşünülmcsi gerektiği ortaya çıkıyor. Para tarihi üsmanlı tarihine daha başka ne gihı yeni açılımlar, perspektifler getiriyor ? • Para tarihi, devletin iktisadi politikaları hakkında önemli soruları da gündeme getiriyor. Parasal konularla ilgili metinlerin sayılarının sınırlı olması nedcniyle, Osmanlıların düşünceleri hakkındaki bilgilerimiz oldukça sınırlı. Yine de, devletin para konusundaki uygulamalanna bakarak, bir hayli mesafe almak mümkün. Bu uygulamalar, Osmanlı bürokratlarının para konularındaki müdahalecili Paratal uygubmbr