Katalog

Tüm bu denemelerde, coğrafya, yalnızla hısım olmaya çalışmak gibi geliyor. ca bir yardımcı öğe! Kimi kez anılara, kiEvet, ufuk genişliğini bir yandan tarih mi kcz gezi notlarına, söyleşiye ya da öysağlıyor; ama, öbür yandan da, coğrafya kü dokusuna yaklaşan dencmclerbunlar. ona zengin bir altyapı kazandırmakta. O Böylece, bir bakıma hcr dcneme, kentle halde denemeci, "zamanın sabırlı ince işrin sınırladığı/sakladığı nice nice yaşamçisi" olmalı. lar ve yaşanmışlar arasıııda varolan ortak Yaztntn YediRengt (1997) yazt ve günbir özü, özlemi gözler önüne sermekte. celik çızghindv sizi buluşturan bir bafeışın birikımint mnuyor Denemenin böylesi bir Tanpınar'ın Beş Şehir'i vc Calvino'nun boyutu var. Bu da onun kalıcı bir yazt tüGörünmcz Kentler'i gibi, bir bakıma. Güneş Damlıyor (1994) edebiyatımıza rü (diğer güncel yaztlara göre) olduğunun bakışı, irdeleyişt, surunsallar üzerinde du göitergesidir, diyebilir miyiz? Kuşkusuz! ruşu yanutan denemelerinizı gctiriyor. Coğrafyamz bir başka boyuta criyor Bu Yedi Renk'i sunarken dile getirdiğtm yönclıminizdc belirleyıcı olan neydi? gibi, güncel üreten ve o hızla da günccli tüketen obur bir çağda yaşıyoruz. Dola Güneş Damlıyor ile deneme alanında yısıyla, yakm bir dönemde, Cumhuriyet alışılanın dışına çıkan malzemelcr kullangazetesinde yer almış köşe yazılarından ma yolunu scçtim. Yazın tarihimizin yakın geçmişinde gerçekleştirilmiş arastırıcı bir gezintinin dolaylı mctinleri onların her biri. Gecikmiş sevgilerle tembel ilgileri kışkırtmayı amaçlayan bir iirün. Adını, Oktay Rifat'ın dizelerinden alıyor: "Güneş damlıyor mürekkebinden" O. Rifat, kuşkusuz, Türkçenin "Hoca MEHMET SERDAR Ali Rıza Bcy"i sayılabilir. Ama, Güneş Damlıyor, kabul cdilegelğur Kökden'in denemeleri gittikçe diği gibi gerccktcn "denemeler"den mi artan bir üretim hızıyla sekizinci oluşuyor? Belki de, kimbilir, birtakım yakitabını aşmış bulunuyor. Onun zınsal metinler üstüne o metinlerin yazadenemelerini yakından izleyen bir okur rına ve yapıtına ilişkin değinme, değerhemen ayrımsayabilir ki, Kökden'in kaylendirme ya da ycpyeni metinler. naklan tükenmezdir. Uğur Kökden, gezi, Zaman içinde uzaklaşan, yazarlarımızı, anı, değerlendirme, değini, günlük, övyaşayan dünyanın yeniden canlı bir parkü, portre, özyasamövküsü, eleştiri gibi çası yapmayı amaçladım bu yolla. Yakın denemenin çeşitli dallarında ürün veren ve uzak geçmişle günüınüz arasıııda bir bir yazar. Yazaıkça, Kökden'in yazacakköprü kurmayı: Refik I lalid, Yakup Kadları için bir sıçrama düzlemi oluşturuyor. ri, MŞE (Esendal), Yahya Kemal, Ahmet Yazdıkça, yazacakları daha çok artıyor. Haşim, Halide Edip, Sabahattin Ali, H. Tıksinti Çağı ile başlayan denemeler zaİzzettin Dinamo ve Oktay Rifat gibi yaman aralığını hızla genişletmiş, çok daha zarlarla onların kimi yapıtlarının gölgelegerileri de içine almış, insanlık öncesi çağri üstüne damlıyor günümüz güneşi. ların sessizliğini bile betimlemeyc girişYazınsal kültürü bir yaşam kültürüne miştir. Kökden'in denemelerine bu araçevirmeyi hedefleyerek. lıkta Hititler, Persler, Eski Yunan, Roma, 8estorinRasmi Araplar, Bizanslılar, Selçuklular, Moğol Seslerin Resmı (1995) ile duyarlık alalar, Osmanhlar girmiştir. Kökden'e göre mntzı iyice genışlettyorsunuz.. Bir anlam yaşam tarihscl ve toplumsal nitcliği her an da Rtn Dokuz Yüz'e Veda'yı (19%) tümyeniden bulgulanması ve bilince aktarılleycn bir yani var Buraaan, denemede ması gereken bir zaman dilimidir. Dün amaçladıklanmz, geldiğiniz çizgi ve yeni den bugüne devrolan uygarlıklar, tarihin yüzyıltn eşiğinde düzyazının durumu üzederinliklerinden gelen boğuk fısıltılar, rinde konuşalım, diyorum. unutulmuş efsaneler ayırdında olalım ol Seslerin Resmi, bence de bir dönemeç mayalım, şu içinde bulunduğumuz anın noktası. Hem bir başlangıç, hem de varobileşenleri durumundadırlar. Yalnızca dış lan bir sürecin sonu! "Çocuğun Günlüöğe de değil; bakıs açımızın dcğer yargığü", yazarın yaşama başlayış öyküsünü lanmızın parçası olarak birer iç etkendiraktanrken; son ise, bitmeyen Dİr sorgulaler. Denemeler hep bu etkenlerin bugünma izleğini yansıtıyor. Denemelcrimin, bu deki izini sürer. istasyonla, artık iyiden iyiye çokboyutlu/cokkatlı bir yapılanmaya yöneldiğini Geçmişin birliğidir, yaşamı bütünselsöyleyebilirim. leştiren. Kuşkusuz geçmişin neolduğunTıksinti Çağı'nın, Senfoni'nin, dahası da anlaşmak ve tarihle olan sorunlu ilişAnı Kentler'in arkasında kendini duyukimizi bitirmek olanaklı dcğildir. Geçmiran karanlık ve ağır fon, artık bir yana bışi anlamak, yorumlamak çabası da çoğu rakılmıştır. Artık doğa, tarih ve sanat kez insanın bugünkü konumunu haklı çıkendi olanca görkemleri içinde sahne karma girişimidir. Ama üzerinde anlaşönüne geçmeyi deneyecektir. Bilmiyomak ne Kadar zor olursa olsun, yine de bir rum, böyle bir yaklaşım yalnız doğaya gütane geçmişimiz vardır. Bütünlemc ve birven duymak anlamı mı taşıyor? liğini bir üst düzeyde yeniden kurma biSesler'deki denemeler, anlık bir durumçiminde ortaya çıkan insanın varolma uğdan, bir bakıştan, bir esintiden bile yola raşı; Kökden denemelerinde tüm insançıkabilen metinler. Kuşku, duygular, dolık tarihin i kendi geçmişi, tüm dünyayı ğa sevgisi, değişik kültürlcrin karşılaştırılkendi mekânı, coğrafyası sayma anlaytşıması ve gelecek kaygısı... na ulaşır. Kökden'in gczginliği denemeAslında bu kitabımla, kcndime topraklerin mekânını genişleten önemli etkenta, tarihte, uygarlıklar ailesinde bir yer arılerdcn biridir. Denemelerde tarihi kendiyordum. nin kılma çabası ise, geçmişi zihninde yeniden kurma girişimi değildir elbette. Bu, Yeni yüzydın eşiğindc düzyazının durutarihçi yaklaşımı olurdu. Kökden'in tarimuna gelince, roman, öykü ve eleştiri üshe yönelişi, onu kurgulayışı olumlu miratüne konuşmak bana düşmez. Ancak, sın tümiiyle edinilmesi amacını taşır. Adalet Ağaoğlu'nun bir yazısındaki" vurgu"yu burada önc çıkarmak istcrim: "SeKökden'in denemeleri geçmişe ve yersi dcrindc olmalı denemenin," divor ünyüzüne dağılırken, insanın serüveninin lü romancımız. Benim gözümde cfe denedortık anlarını ve kisilerini yakalar. Tarime, sanatsal ve yazınsal açıdan kışkırtıcı hin yoğunlaştığı, en karakteristik çizgilebir metin olmayı hedeflemeli. "Gizliyle rinin oluştuğu kesitlere yönelir. İnsanın açık anlam arasında mckik dokuyan yaana niteliklerinin, temel insani değerlcrin zılar" olma özelliği taşımalı. en keskin çizgilerle oluşup tanımlandığı anlarda sürekli bir arayış içindedir. YaGeniş coğrafya, Nermi Uygur'la her zaşam bütün insanların yaşamından oluşur. man paylaşmayı istedigim ortak bir yan. I lem gcçmişten bugüne hem de buradan Tarihe eğilmek, geçmişi kıırcalamak bütün yeryüziine. Bireysel yaşam da bü("Zindankale", "Moğol Murnyaları"), batün insanlann yaşamından oluşan bir düzna, daha çok Yahya Kemal'in düzyazısıy lcten ice kavmvor zaman oluşan bir bütün, hem kaba ve ilkel güncellikten kaçma hem de günlük bir gazetede kültürel anlamda kendine göre bir deniz feneri rolü oynama amacı üstlcnmişti. Haftada bir yayımlansa da, kalıcı nitelıkler taşıma olanaj^ını yazıyla okur arasındaki özel, gizemlı ve değişik bir ilişki türünden alıyordu, diyebilirim. Yani belirli bir tadı naylaşan, suçortağı ikili ilişki. Evct, bir bakıma, Tanpınar gibi söylemem gerek sanırım: Hem içindeyim güncelin, hem de büsbütün dışında! Böylece, beyaz ışıktan kırılan yedı rengi (yazın ve sanatın çeşitli dalları), yaşama aktarma yollarını denmeye çalıştım. Eğer bir "kalıcılık"tan söz edilebilirse, bunun kaynagı, beslendiği kültür dünyasındaki dirimsel kökler olmalı. Bugünün denme yazarlıg'ına bakışınızı ög'renmek isierim Diğer türlere baktığımızda deneme bugün nerede, okurla bulu\ ma çizghi/çıtau ne aşamada? Denemenin kapsamının öteki yazınsal türlerden daha geniş olduğunu, bütün bir vaşamı ve insanın varlıfiının her yönünü kucaklayan bir yazınsal biçim olduğunu sövlemiştim. Deneme, özellikle günümüzde, yıldızı gittikçc yükselen bir tür. Bir yüzyıl önce, böyle miydi ya? Doğal olarak, Türkiye'den söz ediyorum. Çünkü, bu türün yapısını ve biçimini, ele aldığı gerçekliğin niteliği belirliyor. Türk düzyazısının, yani "deneme"nin atası olarak Fezleke'nin yazarı Kâtip Çelebi gösterilebilir. Çağına küskün bu yazar, çeşitli seferlere, fetihlere ve yolculuk' U 28. Tümen, Mamak 2noiu tutukevl. Ocak. 1972 lemde gerçekleşir. Denemeler insan yaşamının kaynağı olan ötcki insanların yaşamına yönelir. En çok da yasam üzerine aerinlemesine ve bütünsel piçimde düşünen sanatçı yaşamlarına. Öteki insanlann yaşamları en çok sanatçı yaşamlannda kristalize olur. Kökden'in denemeleri okuru doruk kişilerin deneyiminde harmanlanan değerleri derlemeye çağınr. Sanatçı yaşamları denemeferae ağırlıklı bir yer tutar. Sanatçıdan söz etmek ise, sanatla yaşantı arasındaki sarmal ilişkiyi konu almak demektir. özellikle sanatın gizinin çözülmesine doğru bir adım atmak. Sanat yaşamın insanileştirilmesinin temel araçlanndan biridir ve bu anlamda da başlı başına bir amaçtır. Sanat bu nedenle yaşamın soluk bir yansısı, silik bir izi olmakla yetinemez, onun önüne geçmelidir. Bunun için ilk yapdması gereken sanatcılara hak ettikleri değeri vermektir. Ancak böylelikle yapıtlannı yaşamımızın parçası durumuna getirebiliriz. Kökden yazarlar, düşünürler, ressamlar vc müzisyenlerin yaşamları üzerine yazarken, yapıtla yaşam arasındaki ilişkiye dikkat çckerek okuyucuyu sanatın büyüsünden payına düşeni almaya çaj*mr. Kökden'in denemeleri insana bütün bir tarihi ve bütün bir dünyayı açar. Sanatçıların çağlan, yaşamları ve yapıtlarıyla genel bir insanlık serüvenine yöneliriz. Yapıtlarda dile gelen insanlık değerleri, durumları, vapıtların üretildiği koşullarda yeniden kurgulanarak öykülenir. Denemeler zamanı yoğunlaştırıp damıtır. Evrcnsel değerleri bir insanlık kültürü çerçevesine yerlcştirilir. Denemelerin çok boyutlu dili ise zamanda sıçrama olanağı verir. Çağrışımın zaman duvarında açtığı koridorlar, zaman ötesi değerlerin birleş tirici bağlantılan olurlar. Zamanda böylesine bir gezi elbette geçici, uçucu olana karşı sürekli, kalıcı çizgiyi oluşturabilme bcccrisine bağlıdır. Hızla değişene göre yavaş değişen kat yakalanabilirsc, zamanı kavramak olanaklıdır. Böylelikle değişik zamanlar yan yana getirilip, yeni bir süreklilik katı oluşturulması bile söz konusu olabilir. Denemelerde geçmişin, olayları, öyküleri bir zaman kaymasına uğrayarak hep bugünün bağlamına dizilirlcr. Vaşandıklan koordinattaki kendiliğindenliklerinden kurtularak, günümüz yaşamının bir parçası durumuna gelirler. Denemenin yaptığı da bu olmalı. Yeni bir bağlam, ya da yeni bir anlam katı. Yazar kendi başlarına kaldıklarında unutulan, dağılan, yitip gitmekte olan olgulan yakalar ve geçmişten geleceğe uzanan bir insani çizgiye yerleştirir. Denemelerin burada üzerinde yüksel diği temel mekân bilincidir. Mekân zamanın maddeleşmesidir. Bir alanda geçen zaman mekânda birikerek somutlaşır. Zaman kaymasının maddi temelini ise mekân birllği oluşturur. Kökden'in denemelerinde bazen iki, bazen üç ayn şimdiki zaman çizgisinin üst üste düşebilmesi bu gelişkin mekân duyarlılığın sonucudur. "Sonsuzluk düşüncesine ulaşamamış bir dünyada" denemeler, zaman açısını sürekli genişleterek, mekânı zamanın bir parçası sayarak sonsuzluğun yapıtaşlannı tanımlamaya girişir. Zaman sorununun keskinlcşmesinin nedeni, her durumda zamanın azlığı, süreksizlik ve sonluluk duygusudur. İnsani biraz yatıştıran ise, deneme kaydının, bircyscl sınırlılıktan kurtulup kuşaklar boyu süren insanlık çerçevesinde yapılabilmesidir. Kuşkusuz hüzünden, bir adım ötede karamsarlık duygusundan kurtulmak kolay değildir. Ama sonsuz yaşamı, direnmeyi, barışı, yaratıcı çabayı öneren Kökden denemesi kendi çözümünü kararlıhkla savunur. Zamanın "o yenilmez fatihin" kuşatmasını bir ölçüdc geriletmek ise, insanlık tarihinin belki de en siireğen çizgisi acıyı ortadan kaldırmakla eş anlamlıdır. Kökden'in denemeleri günümüzde yaşayan bir insan olmanın sorumluluğunu tanımlamaya çalışır. Kökden bir anlamda evrensel vicdanı arar. Bugüne dek oluşmuş, yeryüzüne, tarihe dağılmış parçalannı bulup bütünlemek, kendi varoluşumuzun anlamı yapmak ister. Bu vicdanın oluşmasında "kendi varlığının ürettiği sorunları, kendi içinde çözme yeteneğini taşıyan", bu niteliğiyle kültür katına çıkan ner türlü anlayışın yeri olabilir. Özellikle de sistemin işlemesi uğruna doğa ve insan yaşamını acımasızca narcayan sanayi uygarlığının yıkıcı etkilerine bulaşmamış insanlığın gençlik dönemine ilişkin öğelerin. Artakalmış uygarhkların kalıntılarıyla, eski Doğu sabrının. • CUMHURİYET KİTAP SAYI 480 0] SAYFA 6