Katalog

Prof. Dr. Kâmile Imer'den "Türkiye'de Dil Planlaması: Türk Dil Devrimi" Dil Devpimi'ne veni bir bakıs besi"nc geçıldığı açık lanıyor Anadılını kul lanan bu kınıse kımı dil dısı durumlar bir yana, nc r zaman doğru tumce urettığı ıtın orada bclkı tle ortak kurallann st amı' y& da 'ormkyapuama gıbı bir anlama gelmelıdır Bu tcrım Osmanlı ca'dan Turkçeye (Lısani Osmani > üv manlna) gıbı çevırı bakımından kullanıl mışsa da o kulfanım ı^lemıne "yenıdcn dil bıleıselleştırmc dc denmemelı So7cukleştirme, dızımsel bırımlerle anla tılabılcn bir anlamın sozluksel bir bırıme yuklcnmebidır ("tzlemeyc yarayan scy' > "izlek") Doörubu bu tur so/lukscl bıçımlcr dılde "artık" olarak buluııuı Sorun, ııygun ve benımsenebılır olan 'artık biçim'ı bulup kullanıma sokmaktır Bu ışlem ıs>c bir taba na bir turetnıc ekını katıp ışte sana bir kar çılık demckten çok ote bir çaba dc dılsel duyarlığı gercktınr Derleme ışıne Maarıf Vekaletı'nce 1920 yılında başlanmış (Levend 1972 407) dcnı yor, (oysa, daha 1911 yılında kıırulan "Tıirk Ocakları" tuzuöunun 1 maddcsındc hcr ocağa oyle bir cferlemc gorevı verılıyor Ta rama (.ausrnaları da o kadar eskı hayılmalı) Gerek TDT( gerekse TDK doncmı çalış malarında dılbılgısı yazımı ve so?luk gclış tırme one çıkarılır, dil planlaması butunuy lc sozlugun belırlenıp olçunlcştırılmesı ve zengınleştırılmesıne ındırgenır Dil Anketi (1932), Tarama Dergisi (1934), ıle yazarla ra yardım ıçın Osmanlıcadan Turkçeye, Turkçeden Osmanlıcaya cep sozluklerı (1935)vayınlanır Sozcukuretımındeçıkan guçluklen doğru yorumlamak yerıne GuneşDil Teorisi nm turkologlarta çok yıne lenen yanlış yorumu da (67 68) bu arada du7eltılmektcdır 1944'teTürkçeSözlukya yınlanırken 1945 'tc Anayasa Turkçeleştırıl mektc, onlara terım sozluklerı dccklenınek tedır Yayınlanan terımler 1941 3878,1963, 10.088, 1960 1982 arasında da 107.000 sa yılarına ulaşıyor Kıtapta ayrıca not edılcn okur yazar oran lanndakıartüîtır 1929 % 6 , 5 , 1934,% 15, 1936 % 17,5,1949 % 40,1960 % 39 Bu oranlar 1950 1960 DP doneminde bir ge rıye donuş yaşandığını gosterıyor 7 Mayıs 1961 Anayasası Turkçe yazılıyor Turlcçe karijilıgı bulunan ya bancı sozcuklerın kullanıl mamasi ıstenıyor Genişletme, tı rım \el çaSallastırma ve bılım dılı olarak gelı^tırmı anlamıyla alınmı^ Bu tur bir çalış ma bılındığı gıbı ılk kez Cumhurıyet doneminde yapılı yor 1941 de lertmler Cep Kıla vuzu 1963te Ortaoğnlım lertmlerı, 1960 1980 arasında H)2ay rı ttrım sozluğu yayınlanıyor Tıpdılınchıçdokunulmu yor, 1 lukuk Dılı de oyle ce kalıyor Burada Tercume Burosu'nun katkısı unutulmuş Oysa bı çemsel açıdan olçunleme ıle soz cuksclyaygınUiîtıımasorunuılkbaş ta onlarca ço/umlenıyor V) surede, tur kolojı kencıı tertmlcnnı bıleTuıkçele^ tırmezken yabancıtlıl oğrctcn ve dil bılım ıle uğra^anlar, kendı araların da orpıtlcncrck o alanlaun butun tcrımle rıııı 'l urkçeleştırdıler Prof lmeı'ın Dil Devrımı uzerıne 1980 onccbindc cn onemlı ara$tırma ları hiisın dılındc lurk<,iL$rm oran Itın u/erınıle olmusjtu 1973'tc yayınladığı sonuçları 1990 da yenılcdı Onagorehabcı dılmdtTıııkçekijme 1931 % 35, 1933 % 44, 1936 % 41, 1946 % 47 1950 60 % 5 1 1961 % 56, 1965 % 0,5 Prof Dr. Kâmile İmer, Atatürk'un TDK'nun kapatıldığı 1982 bitıminden bu yana "Dil Devrımı" u/erıne ılk kez yenı bir çalışma yayımladı tmer Dil Devrımı'ne farklı bir açıdan yaklaşıyor. OMER DEMİRCAN "dilbilgiselleştirme" P rof Dr Kâmile İmer, Dil Devrımı uze rıne yazdığı bu ıkıncı kıtapta Turk dil dcvrımınc 'dil planlaması' açısından bakmaktadır Mctın Dıl Planlaması, C um hurtyet Donetmnc Kadar l urkçemn Geltşt mı, Cumhurıyet Doneminde lurkçı 1980'dtn Sonra lurkçc, Dil Planlaması ve Özle^me bolumlerınden oluşuyor 1 Ilk bolumde (734) dil planlamasına de ğışık toplumbılımsel bakış a^ıları verıldık ten sonra onlar arasından Haugcn (1983) seçılmektedır Ona gorc uygıılamada 1 bı çımsel açıdan sorunun ortaya konup olçu lerın belırlenmesı, 2 ışlevscl açıdan ya/ırn sozluk ve dızımsel ılışkılcrden scçım, 3 or nek dılın eğıtımle ogıctılmesı ve degerlen dırme, 4 tcrım yapımı ve bıçemsel ışleme yoluyla dılı gelıştırmeongorulmektedır 1 le nuz planlantnamış, yanı gunluk sozlu anla um arau olaıak yaşayan dıller ıçın 1983 tc olgunlaştınlmış olan bu modelın Turkçeye dana 1928 1946 arasında yoğun bıçımde ve başarıyla uygulandığı ortaya konulmakta dır BılımUmc duzcyınde kalmış olan bir modclı onemsemek yerıne açtklama ve uy g«/awMevrclcrınıaşmışolan 1928'dekıdev rım kurgusunu onccfenıek daha ıyı olur muydıı, nılmem Kıtdbın ıkıncı holumunde (35 50) XVI yv onccsınde veXIX yy'dan Cumhurıyete değın Turkçc so/Iuktekı "yabancılaşma" oranları ıncclenmektc "us akıl, oğut pend nasıhat, ) gıbı ıkılı, uçlu eş anlamlı sozcuklerden terımlerın çoğunlukla, oğre tım dılı olan Arapça'dan seçıldığınden soz edılmcktcdır Egıtımın devlet elıyle venl medığı tıım eğıtım kurunılarının vakfa bağ lı zorunlu ama denetımsız bırer ozel okul sayıldıfiı o donemde dıvan şaırlcrı vabancı so/cuklcrleyazmaktadırlar Dı/ım kuralla rı bir yana Turkçe sozcuk oranı Bakı'dc % 35, NefYde % 40, Nabı'de % 46 bulun muş, durumun XIX yy ve sonrasında bıle degışmedığı, N Kemal'ın % 38,Ş Samı'nın % 36, A Mıthat Lfend.'nın % 43, Z Go kalp'ın % 45 oranında Turkçe kullanmışol masından anlaşılıyor, (Aksan 1977) Sadeleştirmenın de Turkçeye yonelık bir eylem olmadığı boylece ortaya çıkmaktadır Prof tmer'ın (s 50) dogıu saptamasıyla sadeleş tırme ancak "Osmanltca mn Ujlevıne yone lık bir duzeltme ve duzcnleme gtrtşımı" ola rak nıtelenebılır Üçuncu bolumde (51 92) dil planlaması uzerınc ya/ı yazan I laugen ıle başka yazar lara da gondcrme yapılarak Cumhuriyet Doneminde Furkçe ıncelcnıyor Seçimaçı sından Zıya Cıokalp'e (1963 94) uyularak "Osmanhca yerıneTıııkçenın ışlenıp gelış tırılmesı yoluna gıdılınış, o durum Dil Dev rımı aşamasında Ataturk'un sozlerıyle de açıkça belırtılmıştır "Turk dılı dıllınn en zengınk rtndı tıdır I urk mılletı dılını dı ya bancı dıllır boyunduruğundan kurtarınalı dır", so/lerıylc resmı dil vc egıtım dılı ola lakT urkçcpın ışlenıpyaygınlaşmasımnonu açılmıştır Olçunleştirme anlamında seçılcn kodlama uç genel eylemı ıçcrıyor yazılama, dilbilgısi yazımı ve sozcukleme. Yazı lama Iuıktt bakımından 'yırııdın yazıla rna olaıak gorulııyor I kınscl bırıkıme da yalı, tutaiM/ Aıap yazısı bııakılarak ncden yalnı/ca scsletıme davalı "Yeni Turk Alfa "Yabancılafina" oranbrı 1977 % 71, 1980 % 76,5, (s 86 88) oldu Benım 28 Ocak 1998'de yuksek lısans og renuleııme yaptırdıgım bir butun gazeteyı ıçeren sayınıda % 75 Turkçeyı asjan Cumhuriyet ıle Yı nı Yuzyıl dışında kalan ga/e tclcrdc tuplaın luıkçe oranı % 52,5, Ocak 1999 ya/ın dı^ı dergılcrde genc yukscklı bans o^rencılerımın butun dergıyı ıçeren sa yımlarına gore ortalama Turkçe sozcuk ora nı % 51,3 çıkmı^tır Kıtapta, 1980'den Sonra Turkçe (93 124) de ele alınıyor Bu doncmdc dil çalışmaları nı etkıleyen uç olaydan soz edılıyor Bırın cısı turkologlaı ıle tutucuların Zıya G o kalp tcn oykunduklerı ancak tanımlanama yan "Yaşayan Turkçe"nın savunulduğu Sl SAV ın ' Sıyası Ara^tırmalar Vakfı, 26 27 Aralık 1980) semınerı Eskı TDK'nın kapa tılarak kuı umun bir devlet daırcsıne donuş turulmcsı son kez o tolantılarda kararla^tı rılmış( olsa gerek lkınciM ıse Ataturk'un vas>ıyetının değış tırılerek TDK derneöının kapatılması ve onun yerıne AKDTYK TDK adıyla Ba^ba kanlığa haglı bir dil daıresının oluşturulma sı ve devrım karşıtı turkologların bu daıre ye atanmalarıdır Ondan sonra gerek yazım dakı kargasanın gereksc sozluklerdekı tutar sızhkların başlaması gelışmenın ıse nerc deyse durdurulması, yabancı dılle oğretım yuzunden Turkçc anlatımda sapmaların yo ğunlaşmasi hep bu donemde yururluğe gı rıyor Uçuncu olay ıse 1985 yılında 205 Turkçc so?cugıın "ozturkçedir dıye TRT yayınla rında Kullanımının yonetımce yasaklanma sıdır Onların yerıne yabancı eşanlamlıların aktarılmasına karşı ıse bir engcl konul mamujtır Ondan once meğer Başbakanlık, resnıı dılde Turkçelestırmeyıasırılık olarak nıteleyen (26 6 1984) bir ya/ı bıle yayınla mı^ Bunların hepsı o donemde devrım kar şıtı olan ve memur turkologların etkısıyle dıi7enlenıp bılımsel ve ulkusel dayanaktan yoksun engellcmcler sayılsa gerek Kodlama açısından o donemde ılk saldı rı kolayca başarılabıleceöı sanılan yazım ku rallart ıle sozluSı yoneldı Yerleşık kurallar değıştırıldı Bılt^ık sozcuklır, anlamlamaya aykırı olarak ayrı ya/dırıldı Ancak "Yenı Turk llaıflvrı yasasına aykırı olarak (w, x, &)'lı yazımlara "buyur' edıldı Sozcuklestirme bakımından 1982 Anaya sası nın dılı ornck gosterıldı Prof lnıer'e gore, o metın bir alan dılı sozluğu ıçerdığı ıçın yeterlı olamazdı Okullarda Arapça oğretmeye, Osmanlıca sozluğu gerı getırmeye ealıştılar ama yanlış çıkısı ders kıtaplarıyla naşarılı olamadılar Turkçe Sozluk te sozcuk sayısı gclışıgu/el arttırıldı, ancak sozcuk varlığını ortaya ko yan yeteılı ve yetkın so/luğu onca butçeye karşın bır turlıı uıetemedılcr "OkulSozlu6u" ıse, kokt n u \lc tım yazım, tantm yan ıışları ıle dolu olarak yayınlandı Çotukso ken ın (1996) bir kıtap dolusu duzeltmele rıne hıç kulak asılmadı Bu da kuı umda her hangı bir denetım olmadığının bir kanıtıy dı Ne yazık kı olanlaı oldu, yahanc ı so7cuk lerle kımlık bclırlemenııı çckıcılığı yuksc ltnce çarşıdakı ışyerı adları Turkçc yerıne yasalar.ı karştn InguVceden seçıfdı 1 urk çebu donemdeolçusu/ bu kargaşa ıçmc ıtıl mış (s 109), ozel TV yayınları da (klıp vız yon hard rock, nıght party snaık bar, gı bı), bırçok yenı alıntılara yol açılmıştır Onaylandığı gıbı dılde değıl ama, anlatımda ciddi bir kirlenmeden so/ edilebilir. 1983 sonrasında genişletme doğı ultusun da bir çalışma yok Gclışmc yabancı teıım lerdekıaıUşhı/ınayctışemedı Sureklıtukc tıcı kulturele kalınması buna engeldı Ya banadılhılmeyı nlı r ne yaMna yapun deyıp habırc aktarıma başvuruldu Bu donemde TDK daıresı doğru durust bir dılbılgısı ya yınlayamamış, ne de tutarlı terımlcı uretıl mıştır Bıçımsel açıdan artık sozcııksel çatış malar bıtmış gorunuyor Başla ve Uart al, fı kır ve duşunce gıbı gereksız eşanlamlı ıkıle mcler artmaya başladı Prof Imcr'e gore Turkçe olsun yabancı olsun, kısaltmalar kı mılerı bırer sozcukmuş gıbı sesletıhyor AKM>a ke mc, CD>sı dı, FM.efem Dil Planlaması ve Ozlesme adını taşıyan son bolumu (125 150) dıl planlamasının amaçlanndan bırının ozleştirme olduğu, o yolla dılın gelışmesınc yon verılıp konumu juçlendırılerck saygınlığının arttırıldığı an atılıyor Kodlama ve olçunleştirme sureçle rını ıçeren o çalışma Turkçe ıçın 7orunlu ol muştu Prof imer'e gore özlestirme, bir dıl sel topluluSun (ya da o topluluğun bir bo lumunun) nır dılı koruma ya da yabanct ka bul ıdılı n veya lUenmeyen ba^ka ogılcrden (ağızları, grup dıllerını ve aynı dılın bıçem lerını de koken olarak kapsayacak bıçımde) kurtarma ntcŞımn açtklanmasıdır Ozleştır me oncelıkle sozcuk varlığına yonelıktır planlama îşleme ve kodlamadan başka dı lın terını açısından çağcıllaştırılması ıle bı çemsel açıuan gelıştırdmcsını de îçerır Sesbılgısı açısından ozleştırmedc lstan bul ağ/ı ornek alınmışsa da, 1980 sonrasın dayabancı seslerden ve ses ozellıklerınden, bolgesel soylcyış ve seslerden etkılenme baş ladığı ılcrı suruluyor, ornekler verılıyor Prof tmer'egoreçarpıklıklar /kolcksıyon/ yerıne /kılekşın/, /produksıyon/ yerıne (prı dakşın/ denmcsı, /w/ sesının "weekend, wımpy" ılc gırmesı CD'nın /sı dı/, PC'nın /pı sı/ TV'nın /tı vı/ olarak sesletımı, bunlardan etkılenerek radyo vc tclevı/yon kurum ad lannda da Ilvl yerıne /efem/, NTV yerıne /entı vı/ denmesı ağızlardan kımı seslerın /a/ /x/ ınce l,>kalın 1, kapalı e,>açık e aktarıl ması,( HP/cehepe/ye rmc /cehape/, gıbı bo zulmalar, yabancı sozcukle rın yanlış sesletımı, vurgu yanlışlıkları, Bence yabancı sozcuk sesletımlcrındc "Turkçeyt gorc do$ru" olan aranmamalı Bu rada ıkı scçcnck var Ya geldığı dıldekı gıbı /sı dı/, ya da ortak dılde ya dd ortak dılde yazımsal sesletım /ce dc/ N phMriamasfnn amaçtan l Yazımsal ozleşme sağlanıp, ortak bir abe ce oluşmuş ıkcn, 1980 sonrasında aykırı du rumlar ortaya çıkmıştır (w, x, &) ya/ıma gırmış ş>sh, ç>ch yazı bo/umları oluşmuş tur Devrım karşıtlarının bılcşık so/cuklerı (adaçayı>ada cayı ılkokul ^ılk okul) gıbı ay rı yazma kuralı getırmelerı bir M t B kararı ıle, ış ışten geçtıkten sonra onlenmıştır Bı çımsel ozleştirme ıle ılgılı olarak on ve soneklerın alınması gelışmeyı onlemıştıı supeı (ustun) mega(huyuk),multı(çok) co (yaı dımeı/eş) afo (orası/burası), şok (guçlu) te le ( ), matık ( ) gıbı muzmın alıntılar" CUMHURİYET KİTAP SAYI 480 SAYFA 16