Katalog

rumunun, kusuılulug'un ortasına sıırgıı ne gonderılmış ve hemcn, bu dunyaday ken, açığa çıkmış bır cennetı ele geçır mek ısteyen bır >aradılışın kanıtıdırlar daha çok " (2) Hlç sevllmeyen blr anayurt Şanssı/lıkl ıtl ı orulu muisu/ \aşamı bır yana, Poe yaşadığı ulketlen de nefret ctmektedır 19 juzyılın hızla buyuyen Amerıkdsı ndan, gelışen ekonomısın den goçlerle artan nurustan halkın ka balığından hırsından açgozlulugunden, toplumdakı kuralsiz hi7İı dcgışımden, gu7ellık kulturunun eksıklıgınden sanat geleneğının ulmavışı onu rıksındırıyor, uzerıne U7crınc gckn bu maddı dunya onu duşleı alemıne mıstık dunyaya yoneltıyor oykulerınde, şıırlcrınde gızem lı olana yer vermeye başhyordıı lçınde yaşadığı kapıralıst toplumdan hoşlanma yan Poe'nun, o sıralar fılızlenmeye baş layan sosyalızme neden yonelmedığı so rusu akla gckbılır Sorunun yanıtı ıçın de saklıdır 1 lenuz bu duşunce çok genç tır Utopık orneklcrı yaygındır Komu nist Manıfesto bıle Poe nun olumunden bıryılonce 1848'deyayımlanacaktır Ko munıst Manıfebto adını ozellıkle andım, çunku Marx da tıpkı Poe gıbı duşundu ğunu, Komunıst Manıfesto'da burıuva7iyı anlatırkcn, kâr ıçın her turlu anlakı değerden her turlu guzellıkten va/geçe bıleceğını ya/arak kanıtlıyordu Belkı za man bıra7 daha geç olsaydı bu yokbul ama dâhı yazarla bobyalıst dıibiıncenın buluşması pekâlâ mumkun olabılırdı O sıralar Marx'tan haberlı olmayan Poe sosyali7m hakkında şunları yazıyordu "Venı bır tclsefı tankat şu sıralar dun mış açılışla, anlatıcı, okuyutunun sanat danının gerçeğıne, olağanustu bır etkı nın tutsağı olarak ve aynı 7amanda da boyle bır etkıyı ncym yaratmış olabıkce gıne oldukça şaşarak adım atmasını sağ lıyor Poe'nun otckjkaraktcrkrındcdeoldu fiu gıbı, Roderıck Usher da en temel ozcl lığı olan belırlı turde bır takıntı ıle oylesı ne ozdeşlcştırılmıştır kı bu takıntı tıpık bır bıçımde onda cısımkşmı^, bır eğıetı kmeye donuşmuştur Usher'ın yaşadıöı korkunun gerçekte belırlı bır nedenı yok olamaz da, çunku bu sonsıi7 hıçlığın kor kusudur Kendı dcyımıyle Ublıcr, gelecek tc yaşayacağı olayların kendılerınden de ğıl sonuçlanndan veyaratacağı 'terorden' dolayı dchşett. kapılmaktadır Bılmekte dır kı, en kısa sure ıçınde, o atımabi7 "dch şet" fantezısı ıle boğuburken "yaşamı ve usu" terkedecektır Üsner ın korkusu ak la uygun pbikoloıık bır korkıı değıl yal nızca estetık açıdan anlaşılabılır bır kor kııdur Duyuları sapkınlık derecebinde habsabtır oylekı en ley/etlı vehafıf yıye cekler bıle onun ıçın dayanılmazdır, bel lı turdc dokunmuş kumaşlardan gıysılerı asla gıyeme7, en cııız ışıga dahı bakamaz, yaylı çalgılar dışında tum bebler kulakla nna ışkence eder Tum bunlar Rodcnck Usher'ın ust duzeyde romantık bır 'ba natçı olduğu anlamına gelıyor, duyuları aracılığıyla kcndınc yonclık htı tur ıletı yı reddeden ve dış dunyaya ılışkın tum uyarılardan ktndını soyutlamış bıı 'banat yayı salgın bır hastalık gıbı sardı, kı on lar ne bır tankat oluşturduklarının far kındalar ne de bunun sonutu olarak henu/ kendıkrıne bır ısım yaluştırdılar Onlar, 'eskı olan her şeye ınanan kışı lei dır Başrahıplerı, doğudaCharlebbo urıcr, batıdaysa Horace Greeley, her ıkı sı debaşıahıpolduklarının pekâlâ bılın cındckr mcleıı aıasındakı bırleştmcı tek ortak yon safdıllılık Şıına çılgınuk dı \clım kı i'jin ıçınduı çıkalım Içlerınden herlungı bırıne şuna va da buna nıçın ınandığını sorun ve cger durustçe (kı ca hıl kışıkr genelhkleovledtrler) size lal layrand a Incıl e nıçın ınandığını borduk larında verıdığı yanıta benzer bır yanıt verecektır 'încıl e her şcyden once' de mıştı o, 'Autun Pıskoposu olduğum ıçın ınanıyorum ıkıncı olarak, hakkında hıç bır şey bılmcdığıın îçin Bu felsefecılc rın tartışma olarak adlandırdıkları şcy olanı rcddetmek ve olmayanı açıkla mak tan başkası degtldır (3) 'Olanı reddctmck ve olmayanı açıkla mak' aslında Poe nun yapıtlarının ço ğunda yaptıkları da bu dcğıl mıydir' Şı ırın amacınm şıırden başka bır şey olma dığını soylemesıne karşın Poe'nun oykulerınde gı zemlı olana yonelmek onu açıklamak, coz mek, analız etmek duy gusu alttan alta kendı nı hep hıssettırır ( o 7iımlemc gueune sanıp olmanın ımana bam başka bır 7cvk verdığı nın tarkındadır Bu /evk entelektuel faalı yctın sonutunda ortaya ledığı bır tabloda veraltın dakı dıkdortgen bır tunel goruntulenır tunelın hıç bır şekılde yeryuzune çı kışı yoktur vc yapay bır ışıklandırma da soz konu su değıldır Bununla bırlıkte sikça orulmuş ışınlar vardır Aynı zamanda da oykunun temel dayanağı olan Roderıck ın ta kıntısı bıtkılere karşı duyusal hassasıyetıne olan ınancı ıle et kıleşır "( ansız varlıklar krallı ğı" adlı teorısıyle en uç noktala ra ulaşan Rodcrıck'ın bu ınancı, canbiz nesnelerın yapılarına ılış kın duyusal etkıleşımı ıçermektedır, ozellıkle de ıçınde yaşadığı evle " Algıla ma ve duyum koşulları, burada, bu taşla rın eşdızım ve uyıım yontemı sayesınde tam olarak gcrçeldcştırılıyor' dıyc duşu nur taşların orulme duzenı, onlann U7e rıne yayılmış mantarlaşan kufler ve çev rcdekı çuruyen ağaçlar evet, bu duzenle menın sonsuz, kesıntısız suregıdışı ve dag golunun suyunda bır kez daha yınelenışı nerşeyın u/erınde otesındt dır onun ıçın çıkar, yaratıei sureçle ılgılıdır ama yara tıcılığın kendısı değıldır Yaratıcılığın ın sana verdığı doyum başkadır enteîlcktu el çozumlemenın vcrdıgı doyum başka Ama ıkibi bırleştığınde buyuk yapıtları ortaya çıkaran muci7evı >ontem belır mış olur Poe da >apıtlarında bu yonte mı lcullanır Onun yaratieılığı da entelek tucllığını de kapsayan dehası boylece or taya çıkmış olur Poe nun dchaM çelışkıleı paradoks larla doludur Morg Sokağı Cınayc tı nde tumuyle mantıkbal çozumlemeye yaslanan ya/anmi7 en kuçuk bır buyuye, mısttk olana şam tanımazken, Morella adlı oykusunde kahramanının olen karı sının ruhunun doğan kızmda yaşadığını anlatmaktan çekınmez Kızıl Olumun Maskesı ndc olumu, dunyadan boyut lanmış bır şatoya bizan esrarengi7 bır va bancı olarak betımler Yaşamı boyunca etmışc yakın oyku yazan Poe da bu tur kıLonulaı azımsanmayacak kadar çoktur Bır yandan sanavı toplumunun yarattığı polibiye oykuler ote yandan eskı çagın gotık hıkâyelerı Butun bunlar esltıyle ye n ı nı Paradokssal bir zekâ Poe'nun fırtınalı zıhnınde kapışmasm dan başka bır şey değıldır Ama şaşırtıcı yeteneğıyle her ıkı turde de başarılı olur "Morg Sokağı Cınayctı"yle ılk pohsıyeyı yazan kışı olaıak anılırken, korku oyku lerıyle yazın dunyasına tuhaHığı urkunç olanı katar Poe bır yanıyla yaşadığı çağdan ncrrct ctmektedır Onu maddıleştnekle ınce lıklen,guzellıklerı torenselolanın buyu lu çekıcılığını oldurmekle suçlamakta dır Ama ote yandan yenı olanın çekıcı lığıne de kapılmaktan kendını alama maktadır Okul sıralarından berı fi7ik ve matematık en sevdı£ı dersler arasında yer almıştır Bılıme vatkınlığı oyle fazla dır kı, "Hans Pfaalf'ın Duvulmadık Se ruvenı" adlı oykubunde Juleb Verne den vıllar once aya yolculuğıı anlatabılmıştır \\cm dc sayfalar dolubu bılımsel açıkla malar yaparak Morg Sokaöı Cınaye tı"nın gınşı de sankı bır mantık derbi ve rılır gıbı kaleme alınmıştır Ama yıne de bır bılım adamıyla sanatçının çok farklı duşunce yontemlerı olduğunıı bılır Ma tematıkten bahsederken sının aşmaz "Çalınan Mcktup" adlı polısıyeoykusun de kahramanı Dupın ı şoyle konuşturur "Yanılıyorsun, onu ıyı tanırım hem matematıkçıdır hem de şaır Hem şaır hem de matematıkçı olduğundan, akıl yurutme yetısı gelışmıştır yalnızca meta matıkçı olsa, hıç akıl yurutemezdı ' (4) Çok etkılendıgı bılım bıle onda ancak sanatın malzemesı olarak vardır, tıpkı korkuları, mıstık ınanışları gıbı Poe gotık korku ve polısıye oyku ya7arı ola rak bılınır, ama oykulerı çok daha geniş bır yelpazeye yayılmıştır Usher Kona ğı'nın Çokuşu" "Kızıl Olumun Mabke sı', "Morella' gıbı gızemlı korku oyku Ierı, "Maelstrom'e Donuş , "Şışedekı Mesa)" gıbı dogal felaketlerı anlatan oy kulerı, 'ValdemarOlayındakı Cîerçck ler", "Hanb Pfaall'ın Duyulmadık Seru venı' gıbı bılımkurgu oykulerı, 'Morg Sokağı C ınayetı", "Çalınan Mektup ' M Roget'nın Gızemı' gıbı pohsıve oy kuler, "Amontıllado'nun Pıçısı", Aksak Kurbağa , "Kara Kedı" "Geveze Yıı rek", "Berenıce" gıbı ıntıkam oykulerı Bunların ıçınde olu gelınlerm bulundu ğu bır başka obek ovkııden daha soz et melıyız Oyku de tek etkı yaratma duşuncebin den nareket edılmcsını îbtcr Poe Ancak oykulenn sayısı arttıkça yazarın okuru etkıleyeceğı Konuyu da farklılaştırması gerekmektedır Kendısı de bunu yapar zaten Bu yuzden oykulcrını farklı baş lıklar altında toplamak olanaklıdır An cak va7geçemedığı, donup donup yenı den yazdığı bır konu varuır kı, o da olu gelınler, olu genç kadınlardır "Usher Konağı'nın Çokuşu"nde, "Oval Port re"de, "Dıkdortgen Sandık"ta, "Morel la"da onları anlatır Şıırlerındc de olu genç kadınları anlatmayı surdurur "An nabel Lee" ve "Kuzgun' adlı şnrlerı genç yasta goçmuş gıtmış sevgılıye ağıtlarla yukludur Olu genç kadın ı/leğındcn vazgeçememesı, yazımın başında belırt tığım gıbı Poe'nun yaşamında çok onem lı yerı olan uç kadının, anneM Llıza beth'ın, uvey annesı Frances'ın ve karı sı Vırgınıa'nın olumlerının ruhunda ya rattığı deformasyondan kurtulamama sında yatmaktadır Poe'da kadın aşkı tanrısal aşkla bırbı rıne yakındır Bu yakınlaşmayı saölayan da olum olgusundan başkası değıldır "Tanri!>aitutku,şıırlerındegozkamaş tırıcı, yıldızlı ve caresız bır melankolıyk her zaman ortulu olarak ortaya çıkar Makalelerınde kımı zaman aşktan soz eder ve hatta adı kalemın ucunu tıtrcten bır şey gıbı TheDomaınof Arnheım'de mutluluğun dort temel koşulunun açık havada yaşamak, bır kadının aşkı, her turlu ıhtırastan uzaklaşmak ve yenı bır guzellığın yaratılması olduğunu one su recektır Poe'nun kadınlara olan şovalye' SAYFA 5 öttimün gülkurusu rengi Kurgu ile gerçeğhı uyumu Yaşamın kaynağı olarak estetık dı/geye ılışkın bu canalıcı bıldırı Roderıck'ın sanatı uğruna dış dunyayla duyusal bağı nı koparması ncdenıyle gerıye kalan vc ayakta kalmasını saölayan tek besın kay nağının kendısı olauğunu, kendısı ıçın olası tek 'bon'un, Pcx;'nun yarattıöı este tık dunya tarafından yutulmak oluu^unu goruyoru7 Ovkunun bonuna doğru anla tıcı Roderıtk e 'Mad Trıst" (Çılgın Trıst) adında bır masal anlatırken, mabalda be tımlenen bebler Roderıck'ın ve anlatıcının kurmaca dunyasında da yankılanır Ma saldakı ejderhanın tız sesı ve masal kah ramanının kalkanından yayılan ıçgıcıkla yıcı ses, 'Ubher Malıkanesı'nın Çoku şu nde de yankılanır lşte Jean Rıcar dou'nun (*) oykude mısc en ahymc dedı $ı budur, yanı bır ıçsel unsurun donerek oykunun Kendı yapibinı etkılemesıdır Kurgu ıle gerçeğın bu şekılde uyıım sağlaması, oyıcuyu zırvesıne taşır Tam o sırada Roderıck naykırır "Senı çılgın1 Sa 'Gerçek olmayıp da gcrçckmib gıbı go runcn' Rodeııck Usher hakkında çok az şey bılmemızc karşın, onun rcsım yaptı ğını, doöaçtan gıtar çaldığını ve şıır yaz dığını bılıyoru/ Onun sanat çalışmaları nın yegâne ozellığı ıse, anlatıtının deyı mıyle, "r Ier şeyı kukurt kokulu bır zevk Ie donatan ılcrı duzeyde kaçıklıktır" Re bimlen ıçın de, anlatıcı, "Duşuncenın res mını yapabüen bırolumlu varsa, o da Ro derıck Usher'dır" demektedır Dunyada kı nesnelerle hıçbır bağ kurmaksızın so yutlamanın en saf duzeyı ıle ılgılenen Ro derıtk'ın tabloları hava geçırmeyecek bı çımde duzenlenmıştır Anlatıcının betım 2UMHURİYET KİTAP SAYI 503 na kız oracıkta kapı olmaksi7in duruyor dıyorum'" Bu sozlcr tek tek harfler telaf fuz edılıyormuşçasına yankılanır Kapılar ıkı yana sarsılarak açılır vc Ubher'ın kız kardeşı Madelıne ıç paralayan ağlayışı cş lığınde, ıçerıyc, Usher'ın uzerıne duşer Tıpkı ıskambıl kâğıtlarının yıkılması gıbı, Usher da yere yığılır, dahabi o heybeth malıkânc dc dağ golunun ustune çoker Her şey yaratılış oncesı hıçlığe donuşur ve oyku ıtalık harflerle yazılan kendı başlığıy la son bulur 'Usher Mdlıkâncsı'nın Çokuşu'ndeRo derıck, bu ekstrem yaşamın kaçınılma7 olarak benlık yıtımıne yol açacağını bılı yorsa bıle, kendını dış gerçekliKten tu muyle soyutlamayı vc bar bır duş dunya sının sınırları ıçınde yaşamayı ısteyen ust duzeyde romantık bır sanat urunu, bır oyku kahramanıdır Usher'ın, ıçınde ya şadığı evın duvarlarının O7gun bıçımde du/enlenmış olması dolayısıyla derın du yusal algılamalarla etkıleşım ıçınde olduğuna ılışkın ınanc ı, Poe'nun 'Organık Bır lık' anlayışınm estetığını en uç noktalara çekebılme çabasıntîan doğan bır eğ retılemedır • (*) Ricardoujean: "TheStory Within The Story" James Joyce Quarterly 18 (1981), 32338 Çcvırcn Sc rpıl Durak Öğr Üye\t, tstanhul Ümversıltsı Amenkan Kuhuru ve Edebıyatı Bolumu