Katalog

lere göre derlenip tasnif edilmesi ve yayımlanmasında büyük fayda vardır. Atasözleri, deyimler, bilmeceler, üirküler, maniler, ölçülü sözler, masaUar, karagöz ve ortaoyunu metinleri için bu tiir çalışmaların ilk adımları da atılmamış değil. Ancak hiçbirini yeterli bulmadığımı söylesem ileri gitmiş olur muyum ya da öyle söyleyeceğine otur da bunlardan birini yap deseler cevap vcrebilir miyim? Ben yazayım da alınan alınsın; alınacak kişiler bulmak bilc bir kazanç olmaz mı? Alpay Kabacalı'nın Gül Yaprağın' Döktü Bugün adıyla yayımladığı ağıt derlemesini okuyup bitirdıkten sonra Dunları düşündüm (7). Kabacalı, çalışkan bir yazar; tuttuğunu koparan bir araştırmacı. Basınyayın, edebiyat, kültür tarihi ve yakın tarinle ilgili araştırmalar, biyografi, monografiler, eski metinlerin yeniden yayımlanması onun dgilendiği konular arasında. Son kitabına verdiği ad, Elbistan'ın Maraba köyünden Gülkız Gönen'in kardeşi Duran için söylediği 48 dörtlükten oluşan uzun ağıdın ilk dörtlüğünün ikinci dızesidir. Vaktiyle bu metni, onu daha önce derlcmiş olan edebiyat öğretmeni arkadaşım Ali Akbaş'ın izniyle diğer ağıtlarla birlikte yayımlamıştım (8). Bir kardeşin, vakitsiz yitirilen diğer kardeşin ardından ağlamasının sözlere dökülmüş biçimidir DU. Ayrıntılarında, satır aralarında çok şeyler gizli. Dizelerinde insanca olan ve yeryüzünde yaratılmış olan ne yok ki... Ağıtın ilk ve son dörtlüğünü küçük bir tadımlık olarak sunuyorum. Merak eden gerisini Kabacalı'nın kitabından okur: Gül ağacı boğum boğum Gül yaprağın döktü bugün Kardeşe ıntizar eden Muradına yettt bugün Kara kader kara yazı Derbeder eylıyor bizı Göniil etme kardes bize Bunu diyen anan kızı (9) Kabacalı'nın ağıtlarla ilgisi Yaşar Kemal'in isteği ve yönlendirmesiyle oluşmuş. Kabacalı, Yaşar Kemal'in Kemal Sadık Göğceli imzasıyla yayımlanan ilk kitabının (10) genişletilmiş yeni basımının hazırlanmasına yardımcı olmuş. Onun bu kitaptan sonra derlediği vc Türk Dil Kurumu'na verdiği ağıtları bulup yeni baskıya kazandırmış (11). Yaşar Kemal, kendi derlediklerinin dışında kalan basma kaynaklardaki ağıtları da Kabacalı'nın ayrı bir kitapta toplamasını istediği için elimizdeki kitap hazırlanmış. Kitapta Yaşar Kemal'in bu eser için yazdığı "Alpay'ın Derlediği Ağıtlar için Birkaç Söz başlıklı bir sayfalıkbir "sunuş" ile yine Yaşar Kemal'in Ağıtlar kitabından alınmış "Ağıtlar Üstüne" başlıklı uzunca bir "giriş" bulunuyor. Ardından Alpay Kabacalı nın "Bu Kitabın Öyküsü" başlıklı iki sayfalık yazısı geliyor. Kabacalı bu yazıda kitabın 1974'te başlayan ve yayımlanışına kadar süren serüvenini anlatıyor ve çalışmasını "Ustam" dediği Yaşar Kemaî'e adıyor. Yıllardır ağıt okurum, dinlerim ve bu dizelerdeki gücün kaynağını merak ederim. Acıyı ifade edebilmenin doğal ya da sözel yolunu anlamak kolay da, insan, şiir yüklü dizeler karşısında şaşınp kalıyor. Kişilerin, toplumlartn derinden etkilendiği acı olaylar, bu olaylarda kaybedilen kişilerin, belki de birkaç yıl ya da beş on yıl sonra unutulup gidecekken, en az anıları küllenecekken, içli bir ağıtla ölümsüzlüğii yakalar. Kabacalı'nın Kİtabı bir köylü kızının, bir köylü delikanlısının, bir beyin, bir ağanın, sıradan bir insanın acıklı ölümünü anasının, bacısının, eşinin, nişanhsının ağzından anlatan ağıtlarla; Yemcn, Sarıkamış, Çanakkalc savaşları ile Ermeni olaylarında ölcnler için söylenmiş ağıtlarla dolu. Zaman zaman içiniz burulsa da ağıt okumanın, dinlemenin insana UMHURİYET KİTAP SAYI 3 9 3 Azlz Neslnle Akşehlr 1992. kendini anımsattığı, yaşamı sevdirdiği bir gerçek... Kabacalı'nın kitabında yer alan metinlerin nerelerden derlendiğine şöyle bir göz atınca ağıt geleneğinin Anadolu'daki coğrafyası ve yoğunluk kazandığı yerler hakkında genel bir bilgi sahibi olabıliyorsunuz. Azerbaycan'dan Yugoslavya'ya vanncaya kadar DÜyük bir alandan derlenmiş ağıtlar içinde Çukurova ve Iç Anadolu'dan derlenenlerin dikkati çekecek ölçüde çok olduğu görülüyor. Adana, Kayseri, Kahramanmaraş üçgeninde, buralara yakın Ankara, Aryonkarahisar, Yozgat, Kırşehir gibi illerde yerleşmiş bulunan Türkmen (özellikle de Avşar) boylarında ağıt geleneğinin ne kadar güçlü ve yaygın olduğu hemen anlaşılmaktadır. Kitapta Alp Er Tonga Sagusu ile birlikte 219 ağıt var. Her ağıt nereden, kim tarafından derlenmişse lcaynak gösterilerek sunuluyor. Ali Haydar Nergis in derleyip yazara verdiği ağıtlann ilk kez bu kitapta yayımlandığı belirtilmiş. Bu da esere t i r başka zenginlik katıyor, onu genel okuyucu yanında konunun araştırmacılarına da yarar sağlayacak bir çalışma konumuna getiriyor (12). Büyük ölçüde seçenin beğenisini yansıtmakla birlikte türünün en güzel örneklerini de içeren bu kitapta bir "Sözlük", ilk dizelere göre hazırlanmış bir "Dizin" ile oldukça zcngin sayılabilecek bir" Ağıtlar Kaynakçası" bulunmakta. Gül Yaprağın' Döktü Bugün, halk edebiyatı çalışmalarının yurdun dört bir yanına dağılmış üniversitelerimizde lisans, yüksek lisans ve doktora düzeyinde sürdürüldüğü ve değerli çalışmaların ortaya konulduğu şu yıllarda artık antolojiler ya da el kitapları yanında büyük monograrilerin hazırlanması gerektiğini de düşündürüyor. Bu yüzden elimizdeki kitap, Kabacai'nın içtenlikli çabasını ve titiz çalışmasını yansıtmakla birlikte ağıtlarla ilgili yapılması gereken daha pek çok işimiz olduğunu da gösteriyor. Çalışmalar vaktiyle her derleme için mutlaka ses kaydı da bulunması gerekliliği ile yapdmış olsaydı şu kitapla birlikte özgün ağıdar içeren bir kaşet ae verilebilirdi. Özellikle ağıtları ezgi bakımından ele alan çalışmalara, vaktiyle yapdmış olanalara ek olarak, ne kadar çok ihtiyacımız var. Halk edebiyatı araştırmacılanyla halk müziği araştırmacılarının birbirlerinden uzak durmak yerine, bu tür konularda birlikte çahşmak zorunda olduklannı anlamak için cıahi olmak gerekmiyor herhalde... Ağıtları, diğer halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi bir yürekten bir başka yüreğe taşıyan bellek ve ses gücü, bizden daha fazla çalışmamızı bekliyor. • AĞITLARLA İLGİLİ BELLİBAŞLI KİTAPLAR: 1 Kemal Sadık Göğceli, Ağıtlar I, Adana, 1943, 72 s. (Adana Halkevi Yayınlan). 2 Ahmet Şükrü Esen, Anadolu Ağıtları, Hazırlayan: Pertev Naili Boratav Remy Dor, Ankara, 1983 (îş Bankası Kültür Yayınları/. [yb. îstanbul, 1997 (Iletişim Yayınlan)]. 3 Haydar A.Avcı, Halkbılim Araşttrmalanl, Ankara 1988 (özel yayın). 4 Şükrü Elçin, Türkıye Türkçesınde Ağıtlar, Ankara, 1990 (Kültür Bakanlığı Yayınlan). 5 Yaşar Kemal, Ağıtlar, Îstanbul, 1992 (Toros Yayınlan). [yb. Îstanbul, 1996 (Adam Yayınlan)]. 6 Emir Kalkan, Kayserı ve Yöresı Ağıtları, Kayseri, 1992 (Kayseri 11 Kültür Müdürlüğü Yayınlan). 7 ömer Faruk Yaldızkaya, Emirdağ Yöresı Türkmen Ağıtları, lzmir, 1992 (özelyayın%. 8 Esma Şimşek, Kadırlt ve Osmaniye Ağıtları, Antakya,.1993 (özelyayın). 9 Ahmet 2.. Özdemir, Öykülenyle Ağıtlar, Ankara, 1994 (Kültür Bakanüğı Yayınlan). 10 Alpay Kabacalı, Gül Yaprağın' Döktü Bugün, Ağıtlar, Îstanbul, 1997 (Yapı Kredi Yayınlan). TÜYAP 1. Izmlr Kitap Fuan.1996. soldan: semlh Poroy, Semlh Baicıofllu, Alpay Kabacalı, Turgay Cönenç. Ülkü Tamerln oblekttflnden, vanlköy.1980 (altta). s 2/7285. (2) Alp Er Tonga'nın 714'teÇinliler tarafından pusuya düşürülüp öldürülen ve ölümü asker arasında büyük acılara, yaslara sebep olan Tonga Tigin olduğu ileri sürülmektedir: Talat Tekın, "KarahanH Dönemi Türk Şiiri", Türk Dtlı, s. 409, Ocak 1986, s. 104109; Aynı yazar, XI. Yüzytl Türk Şttrt, Ankara, 1989, s. 18. Alp Er Tonga Sagusu, bugün için 11. yüzydda yazıya geçirilmiş biçimiyle elimizdedir. Ancak 714'te ya da 715 'te söylendiğini düşünürsek 1300 yık yakın bir geçmişi olduğunu kabul etmemiz gerekir. (3) "Ağıt yakma" deyimindeki "yakmak" sözüyle ilgili olarak Türkıye'de Halk Ağzından Söz Derleme Dergısfnin 3. cildinde "yakılmak" [türküçıkanlmak], "yakım" [manzume, mani, ağıt, yanık türkü], "yakımcı" [halk şairi], "yakım yakmak" [türkü çıkarmak, düzmek], "yakım" [gazel, manzume, halk şiiri], "yakmak" [türkü çıkarmak, bestelemek] gibi tespitler vardır (îstanbul, 1947,s. 14571458). (4) " Ağıttan, ağlamadan önce tıka basa yemck yemek bizde âdettir." diyor Sıtkı Öğretmen; böyle olunca ses daha iyı çıkarmış. (5) Ne sözlü ne de yazdı kaynaklarda bu ağıdın diğer dörtlükleri yer almaz. Hikâyeciğin konusuna uygun, tek dördükten ibaret bir ağıt olduğunu saruyorum. (6) Ben bu hikâyeciği hep AvşarÇerkez ilişkisi üzerine dinlemiştim. Haydar A.Avcı, AlevîSünnî ilişkisi üzerine kurulu bir çeşitlemesini veriyor ve olayı Ankara'nın Kalecik ilçesine bağb Hançdı köyünden Çivi Kadın'ın ba(1) Bu eski ağıtla ilgili kimi yorumlar ve geşından geçmiş olarak anlatıyor (Halkbilimi lenekle kurulan çeşitu bağlantıların açıklamaAraştırmalan 1, Ankara, 1988, s. 5960) Başsı için Aydın Oy un şu bıîdirısine Bkz.: "Alp ka yazdı kaynaklarda da rastlandığına bakdırEr Tonga Sagusu vc Ağıt Geleneği", IV. Mtlletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresı Btldı sa oldukça yaygınldt kazanmış olmabdır. Niçin söylendiği belirtdmeden verden ve rılert, II. Ctlt, Halk Edebiyatı, Ankara, 1992, yıllarda derlenen bir örneği de Ahmet 1920'li Şükrü Esen'in kitabında yer almaktadır: Anadolu Ağıtları, Hazırlayan: Pertev Nadi BoratavRemy Dor, lletişim Yayınlan, îstanbul, 1997, s. 200 (2. bs.). (7) Gül Yaprağtn' Döktü Bugün, (Hazırlayan: Alpay Kabacalı), Yapı Kredi Yayınlan, îstanbul, 1997, 395 s. (13,5 x 21 cm.). (8) "Elbistan ve Adana Yöresinden Ağıtlar", Boğaztçt Üniversıtesı Halkbtlımt Yılltğt 1975, Îstanbul, 1975, s. 59100. (9) Koz, Agy, s. 6469; Kabacalı, Age., s. 114120. (10) Ağıtlar I, Adana Halkevi Yayınlan, Adana, 1943,72 s. (11) Yaşar Kemal, Ağıtlar, Toros Yayınlan, Îstanbul, 1992 (Eserin yeni basımı Adam Yayınlan tarafından yapdmıştır). (12) Kabacalı bence kitabının yeni basımlarında yazıya geçirilmiş tüm ağıtları derleme yoluna gitmeli, sözlük, kaynakça ve dizin çaIışmalarını geliştırmeli, her türden arşiv belgesine eğilerek kitabını genişletmclidir. Halk kültürü araştırmacılarının ihmal ettiği bu işi başarmak için onun epey yol almış durumda olduğunu düşünüyonım çünkü. •' Orhon Murat Anburnu ve Alpay Kabacalı Mart 1984te Beriln'de. J SAYFA 7