Katalog

adamı Willibald Pirckheimer ve Hektor Pömer için yirmi bir sayfa ex libris yaptığı bilinmcktedir. Albrecht Dürer'in yanı sıra "küçük öğretmenler" diye bilinen bir grup sanatçı da arkadaşlarının ve kitapseverlerin istekleri doörultusunda ex libris yapmışlardır. Onlara küçük denmesinin nedeni yaptıklannın küçük boyutlu olmasındandır. Aynca; Lucas Cranach (14721553), Hans the Elder Burkhmair (14731531), Hans Baldung (Grien) (14841545), Hans Holbein (14971543), Barthel Beham (15021540) ve Jost Amman (15301591) bu sanatın doruğunu yaşadığı o dönemlerin önemli isimlerindendir. Çeşitli eğilimlere ve sosyal çevreye göre de farklılıklar gösteren ex librisler, 17. yüzyıl Almanya'sında çok önemli kitaphklara sahip manastırlar, kiliseler, papazlar, prensler ve zengin aileler için yapılmıştır. Bazı kitap sahipleri, üzerinde isimlerinin yer aldığı bu küçük yaprakları kitaplarına yapıştırırken, bazıları, sadece arma olarak kullanmışlardır. Özellikle Güney Avrupa'daki bir grup kitap sahibi, "supra libros" denilen ve deri kaplı kitap kaaklarının üzerine presle yapılan kaartmalar, işaretler ve armalar yaptırmışlardır. Ex librisler, ortaya çıkışından 17. yüzyılın ilk yarısına kadar daha çok arma teması içermekteydi. Ortaçağdan itibaren silah, zırh ve kalkanlarda, içinde gizlediği süvarinin uzaktan bile tanınmasına izin verecek şekilde ayırt edici işaretler bulunurdu. Bu silahlar ve malzemeler, kitaplık sahibi kültürlü insanlar arasında bir sahiplik işareti ya da kitap sahibini daha çabuk tanıtan bir flama olarak kabul görmüştü. Kişinin ismini belirtecek bu yazıya da ihtiyaç duyulmuyordu. O dönemde arma temalı ex librislere yönelinmesinin nedeni buna bağlanabilir. 17. yüzyıl ortalarına kadar Fransa'da fazla rağbet görmeyen ex libris, 18. yüzyılda clitçiük sanatının gelişmesiyle tekrar ortaya çıkmıştır. Bu arada birçok ünlü kişi de bu sanata ilgi duymuştur. XV. Louis ve gözdesi Pompadour Markizi, Kimyacı Ântoine Laurent Lavoisier, Başkan Henault, Yazar Kont de Mirabeau gibi o zamanın önemli kişileri ex libris yaptırmışlardır. Ex librislerde 20. yüzyıla kadar pek çok örge yer almıştır. Armalar, 19. yüzyıla kadar en çok kullamlan örgeler olmuştur. Bunların üzerine sahibinin adı yanında bir özdeyiş veya parola da eklenmiştir. 15. yüzyıl ex librislerinde Gotik tarzdaki yazıların etkisi görülür. 16. yüzyılda ise Rönesans'ın etkisiyle armaların çevresi mimari örgeler ve çerçevelerle süslenmiştir. Bunun yanında tipografik ve portreye yönelik ex librisler de ortaya çıkmıştır. 17. yüzyıl ex librislerinde Barok dönemin etkisi görülmüştür. Dini ve erotik konularda resimler yapılmış, betimlemeler ve bezemeler daha çok kullanılmaya başlanmıştır. Önceleri sadece mimari figürler kullanılırken zamanla Italyan üslubunun etkisiyle küçük melek resimleri, figürler ve doğadan çiçekler kullanılmaya başlanmıştır. Sipariş veren kişinin mesleğinin kolayca anlaşıldığı "soyluluk arması" yanında yaşam anlayışına uygun bir tavır da yer almıştır. E larında büyük kütüphanelerin vazgeçilmez uygulamaları arasında yer almıştır. Zaman zaman kitap kapağı içindeki el yazısı notlarla bütünleşen çalışmalar da görülmüştür. 19. yüzyılda endüstri devrimiyle kitabın varlığı güçlenmiş, hızlı baskı teknolojisinin bulunmasıyla bilimsel, ekonomik gelişmenin, entelektüel değişmenin temelleri atılmıştır. Sadece özel kitaphklar gelişmemiş, büyük kütüphaneler de kurulmuştur. Artık görülmemiş sayıda kitap üretilmeye başlanmıştır. Kitap basımının artmasıyla birlikte her kitaba ve kitap sahibine özgü tasarımlar yerine daha dar anlamda, basit mühürler, damgalar, ex libris olarak kullanılmaya başlanmıştır. Fakat her şeye karşın, sosyal çevreye göre değişim gösteren farklı eğilimler, özgün çalışmalar hep görülmüştür. 19. yüzyılın sonlarında ise ex libris sanatında yeni bir canlanma yaşanmış, hatta kitlelere yönelik çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde ex lİDris koleksiyonculuğu keşfedilmiş ve yaygınlaşmıştır. Bu alanın öncüsü olarak Kölnlü antikacı Heinrich Lempertz gösterilebilir. Lempertz, 1850 yıllarında topladığı ex librisleri Kitap Jicaretinin Tarihi tle İlgili Resimli Kitaplar, Sanatlar ve Meslekler isimli bir kitapta yayımlamıştır. O yıllarda eski Alman sanatına ve unutulmak üzere olan "Heraldic Ex Libris" (Hanedan Arması) çalışmalarına ilgi tekrar artmıştır. Artık sadece kitaplara yapıştırmak düşüncesiyle yapılmayıp, Dİriktirme ve değiştirme objeleri olarak da kullanılmaya başlanan ex librisler, kitaba özgü bir işaret olmaktan çıkıp, özgün bir grafik çalışma olarak bağımsızlaşmıştır. Bu konuda kuramsal araştırmalar yapılmaya, kitap ve dergiler yayımlanmaya ve koleksiyoncularının toplandığı dernekler kurulmaya başlanmıştır. 1880 yılında, daha sonra Tabley Lordu diye anılan J. Leicester Warren, ex libris calışmalan konusunda bir rehber hazırlamıştır. Ve on bir yıl sonra da Londra'da "Ex Libris topluluğu" admda ilk koleksiyoncular derneği kurulmuştur. 1891'den ise Belçika'da kurulan ex libris dernekleri, basılmış kitaplarıyla, eğitici bülten ve belgeleriyle ex libris için önemli gelişmeler sağlamışlardır. Zamanla bu dernekler çoğalmış, üyelerinin ülke sınırlarını aşacak boyutta ex libris değişiminde bulunabilmeleri için dergiler, adres listeleri yayımlamışlar, yarışmalar düzenlemişlerdir. 1900 yıllarında birçok sanatçı, yeni arayışlara yönelmiş, uygulamalı sanatların üslup ve yaklaşımlarının ex librislere de yansımasını sağlamışlardır. "Jugendstiflcünstler" de denilen yeni stilin bu Alman sanatçdarı; Daniel Nikolaws Chodowiecki (17261801), Hans Tho 18. yüzyıldan itibaren ise doğa ve iç mekân betimlemelerine yönelinmiş, bu mekânlar bazen fantastik öğelcr, bazen kitabın bulunduğu kitaplıktan görüntüler şeklinde resimlenmiştir. Bu dönemin cx librislerinin bir kısmını, o günün sanat anlayışına uygun olarak, deniz kabukları ve sarmal çiçek örgeleri süslemiştir. Başlangıçta yalın bir isim ve sembolden oluşan ex librisler, 18. yüzyıl sonCUMHURİYET KİTAP SAYI 370 ma (18391924), Max Klinger (18571920), Lovis Corinth (18581925), Max Slevogt (18681932), Max Liebermann (18471935), Fidus d.i. Hugo Höppene (18681948), Emil Orfik (18701932), Heinrich Vogeler (18721942), Alfred Kubin (18771959) ve Franz Marc (18801916)'dır. Bunlara Gustav Klimt (18621918), Franz von Stuck (18631928), Fritz Erler (18681940), Julius Diez (18701957), Mathilde Ade (18771953) ve Willi Geiger (18781971) gibi sanatçılar da eklenebilir. Resim sanatının önemli isimleri, aynı zamanda ex libris çalışmaları da yapmışlardır Bunlardan ilk akla gelenler Edvard Munch (18631944), Kaethe Kohvitz (18671945), Emil Nolde (18671956), Paul Klee (18791940), Pablo Picasso (18811973), Karl SchmidtRottluff (18841976), Oscar Kokoschka (18881980) ve Frans Masareel (18891972)'dir. Ayrıca ex libris sanatçısı olarak çok sayıda ex libris yapan Willi Geiger, resim alanında da yetkinliğini korumuştur. G ü n ü m üz ex libris sanatçılarıyla çok geniş bir yelpaze oluşturmak mümkündür. Çukur baskı ex librisleriyle Rusya'dan Jury Borovitsky, Beyaz Rusya'dan Gennady Vjal, Slovakya'dan Peter Augustovic, Çekoslovakya'dan Karel Zeman, Karol Felix, Robert Janovic, Hollanda'dan Anneke Kuyper, yüksek baskı ex librisleriyle Fransa'dan Jean Marcel Bertrand, Belçika'dan Mark Severin, Gerard Gaudaen, Frank Ivo Van Damme, Piet Janssens, Polonya'dan Ryszard Tobianski, Çekoslovakya'dan Miroslav Houra, Ûkrayna'dan Arkady Pugochevsky, litografi ex librisleriyle Çekoslovakya dan Marcel Hascic, Slovakya'dan Vladimir Gazovic, serigrafi baskı ex librisleriyle Belçika'dan Martin R. Bayens, Japonya'dan Masao Ohba, Romanya'dan Ovidiu Petca, bilgisayar tasarımı ex librisleriyle Belçika dan Kurt Herman, Sylvia Dehuysser, Hollanda'dan Wim Zwiers dikkat çeken sanatçılardır. 1988 yılında ülkemizde yapılan II. Uluslararası Asya ve Âvrupa Sanat Bienali'nde resim dalında "Büyük Ödül"ü alan sanatçı Emibaskılarıyla tanınan ünlü bir ex libris sanatçısıdır. Şu anda Belcika'da yaşayan Türk ressam Menmet Aydoğdu (1958 ) da ex libris çalışmaları yapan bir sanatçımızdır. Osmanlılar döncmındeki el yaz el Hoorne (1951 ) ise linolyum ması ve basılı kitaplarda mülkiyet işareti olarak mühürleri görmekteyiz. Resmi işlerde ve mektuplarda da kullamlan mühürlerdeki kaligrafik düzenlemeler, günümüzdc de ilgi çeken güzel bezemelerdir. Türkiye'nin ex librisi tanıması, Batı'dan alınmış kitaplar aracılığıyla olmustur. Avrupa ülkelerinde yaygın olaralc kullamlan ex librislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları, bu kitapları kütüphanelere bağışlamışlar ya da sahaflara satmışlardır. Batı da yapılan müzayedeleraen alınan Türkiye ile ilgili bazı kitaplarda ex librislere rastlanmaktadır. Örneğin halen Milli Kütüphane'de bulunan 1954 yılında Almanya'dan 210 DM verilerek alınmış, 1777 yıiı basımı Osmanlı Tarihi ile ilgili kitapta ex libris görmek mümkündür. Kultür Bakantığı'nca 1989 yılında Londra'daki Sotneby's müzayedesinden alınmış Henry M. Blackmer'in kütüphanesine ait Osmanlılar ile ilgili bazı kitaplarda ex libris bulunmaktadır. Cavit Baysun kitaplığından Yapı Kredi Bankası Kütüphanesi'ne, Sedat Simavi ve Şevket Rado kitaplıklarından Basın Müzesi'ne bafiışlanan dışardan satın alınmış özellikle Fransızca kitapların bazılarında ex libris vardır. Önemli bir kitap koleksiyonunun bulunduğu Ömer Koç'un kütüphanesinde de görülmeye değer ex librisli kitaplar vardır. Türkiye'de adına ilk ex libris yaptıranlar, o dönemin yabancı uyruklu kitapseverleridir. Usküdar Âmerikan Koleji, Robert Kolej gibi okullarda görev yapan yabancı öğretmenlerin kitaplarına ex libris yaptırdıkları, bu okulların kütüphanelerine bağışlanan kitapların iç kapaklarına bakıldığında görülebilir. Şimdi Boğaziçi Üniversitesi'ne ait olan Robert Kolej kütüphanesi kitaplarının çoğunda standart bir ex libris de bulunmaktadır. 1920'li yıllardan itibaren Robert Kolej öfirenci yıllıklarına; yıllık sahibinin kendi izmini yazabileceği boşlukların da bırakıldığı ex librisler yapılmıştır. Yıllıfiın sanat sorumluları tarafından tasarlanan ve uygulanan bu geleneğe 1950'li yıllara gelindiğinde maalesef ara verilmiştir. Genellikle kütüphanelerin "Nadir Eserler" bölümlerinde saklanan iç kapaklarında ex libris görebildiğimiz kitapların bazılarında ise sökülüp alınan ex librislerin izlerini görmek mümkündür. 1980'li yıllardan bu yana, özellikle güzel sanatlar eğitimi veren kurumlardaki özgün baskı resim ve grafik tasarım derslerine giren bazı öğretim elemanlarının da özendirmeleriyle, ex libris yapan kişiler yetişmeye başlamıştır. Son yıllarda kimi kitapseverlerin ex libris siparişi verdiği de görülmektedir. Örneğin bir halk kültürü uzmam olan araştırmacı yazar î. Gündağ Kayaoğlu, 1985 yılında; üzerinde Tan Oral'ın bir karikatürünün ve "Yâ Kebikeç" yazısının bulunduğu ex librisi yaptırmıştır (eskiden el yazması kitapları kurtlardan korumak için kenarına "böceklerin padişahı" olduğu düşünülen "kebikeç sözcüğü yazılırdı. Böceklerin kebikeçten korkup kitaplara yanaşmayacağına inanılırdı). Artık yurtdışında yapılan ex libris sergisi ve yarışmalarda ülkemizin de adını duyuran sanatçı ve tasarımcılanki iki elin parmakları kadar olan ex libris sanatçımız gelecekte mutlaka çoğalacaktır. Tıpkı sevgi gibi paylaşıldıkça artacak olan ex libris merakı, kıtapseverleri saracaktır. • Ex Libris / Hasip Pektaş / Yapı Kredi Yayınlart / 155 s. SAYFA 11 mızın isimleri geçmektedir. Bugün bel Türklye'de Ex Ubrte