Katalog

Ex libris nedir? Ne zaman ortaya çıkmıştır? Ex libris nasıl yapılır? Kimler Ex libris yapar? Basitçe "kitap etiketi" diye nitelenebüecek bu sanat üstüne renkli örnekleriyle ufuk açıcı bir kitap sunuyor bızlere Hasip Pektaş. HASIP PEKTAS vrupa'da herhangi bir eski kitapçıya gittiğinizde, kitapların iç kapağına yapıştınlmış küçük boyutiu özgün baskılar görürsünüz. bu baskılar, o eski kitaplan biraz daha kıymetli, biraz daha çekici kılarlar. Meraldılan belki de sadece bu küçük resimler için o kitapları satın alırlar. Şüphesiz bu küçük grafik çalışmalar sadece eski kitapçılarda değü ex libris satılan yerlerde de bulunur. Avrupa ülkeleriııde, Amerika'da, Rusya'da, Taponya'da ve başka ülkelerde ex librisle ilgilenen kişi sayısı o kadar fazla ki dernekleri kurulmakta, yarışmalar düzenlenmekte ve sergiler açılmaktadır. Sadece ex librislerin yer aldığı müzeler bile yapılmaktadır. Henüz, ülkemizde bir modern sanatlar müzesi bile yokken, bir ex libris müzesinin var olması uzak bir hayal olsa da hedeflerimiz arasında bulunmasının sakıncası yoktur. Işte bu kitapçık yakın zamanda ülkemizde de ex lıbrisin daha çok tanınmasına, ex libris sanatçılannın yetişmesine, koleksiyoncuların oluşmasına, bir ex libris derneğinin kurulmasına, uluslararası ex libris varışmalarının düzenlenmesine ve belki de bir ex libris müzesinin düŞÜnülmesine katkı sağlar, başlangıç için bir ışık tutar düşüncesiyle hazırlanmıştır. Ex libris, önemli bir iletişim aracıdır. Sanatı, insanın elleri arasına; kitapların içine kadar getirmekte, dokunabilecek kadar yakınlaştırmaktadır. Sanatın büyüleyici sıcaklığını hissettirmektedir. Ülkeler arası, sanatçılar arası ilişkileri arttırmakta, sanatçı ve koleksiyoncu dayanışmasını pekiştirmekte, var olan gelişmelerden birbirlerini haberdar etmektedir. Güzelliklerin paylaşılmasına geniş olanaklar hazırlayan ex librisin, ülkemizde yakın zamanda daha da tanınacağına, yaygınlaşacağına inanıyorum. Sanatçıların, tasarımcıların, koleksiyoncuların, kitapseverlerin, kütüphanelerin, kitapçılann, eleştirmenlerin, basınyayın kuruluşlarının; özellikle de Kültür Bakanlığı'nın bu konudaki ilgilerinin artarak devam etmesi, önemli bir beklentidir. Ex Libris ait düzeydeki soyluların, eğitim görmüş burjuva sınıfının da eline geçmeye başlamıştır. Böylece tek sayı olma durumunu kaybeden bu kitapların, hırsızlıktan ve değiştirmelerdeki kaybolmalardan korunması için özel bir mülkiyet işareti gerekliliği doğmuştur. Bu işaretler kitap sahibini simgeleyen çizimler olup, zamanla övünç kaynağı olmaya da başlamıştır. Ex librisin doğuşunu bu ilişki içinde görebiliriz. Büyük kitap koleksiyonlarına sahip ortaçağ manastırlarındaki kitaplarda da bu tür semboller kullanılmış, hatta ödünç verilen kitaplara özen gösterilmesi için ricalarda bulunulmuş, kaybolursa verilecek cezalar ve tehditler yazılmıştır. "Kitapçıya gidip kendinize bir tane satın alın" veya "Bu kitap benim/ Bu yüzden adımı yazıyorum/ Eğer sen bu kitabı çalmak istersen/ Boğazından asılacağını bilmelisin.." gibi tümceler bu konudaki ilgi çekici örneklerdir. Ex librisler, kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi, geri getirmesi konusunda uyarır. Bir mülkiyet işareti, sahiplenme göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir. Ayrıca ex librisler, geleneğe saygının, yazılı metinlere ilgi ve sevginin sembolü olmuşlardır. 1800 yıllanna kadar daha çok soyluların arması olarak kullanılan ex librisler, 19. yüzyıl ve özellikle de 20. yüzyıldan sonra tümüyle sanatsal değeri olan nesneler olarak ele alınmışlardır. Bu küçük yapıtlar, özgünlükleriyle dün olduğu gibi bugün de ilgi çekmeyi sürdürmektedirler. Ex librisin ilk bulunduğu yer olan Almanya'da sözcük, "Bibtıotnekzeichen" ya da "kitap etiketi" olarak geçmektedir. Almanlar'ın kullandığı "Exlibris" ile Fransızlar'ın, Belçikalılar'ın ve Hollandalılar'ın kullandığı Latin kökenli "Ex Libris / Ex libris , bu konuda kullanılan tek sözcüktür (ex ve libris arasında tire kullanılmaması gerekir. Çünkü Latince'de tire yoktur). Bir dönemde Fransa'da sahibince imzalanan kitaplara en uygun şekilde ex libris de ekleniyordu. Şu anda herhangi bir değişiklik adına kitaplara başka özel sözcükler konulsun ya da konulmasın; ex libris, hep ilgi çekici olarak kalacaktır. Gerçekte yetenekli bir tasarımcının, iyi bir illüstratörün, bilgili bir kitapseverin ve zengin bir koLeksiyoncunun ilişkileri bu konuda çok daha fazla çalışma alanı yaratacaktır... Ülkemizde pek tanınma~~ yan bu sanat dalı, küçük bir ihtiyaç grafiği olarak ele aıınmamalıdır. Hepsi de sanatsal kaygılarla y yapılan, estetik değerlere sanip özgün çalışmalardır. Pul, para, afiş ve benzeri şeyler gi bi zevkle toplanan ex librislerin, yapıldığı döneme ait kültürel, tarihsel özellikleri günümüze taşıdı' ğı bir gerçektir. Çok uzun ''° / Ülkemizde pek tamnmayan bir sanat A taplara aittir, kitap yakınlığı kadar size yakındır, sizinle sıcak ilişki içindedir vc kitaplar için yapılacak olan hiçbir şey daha fazlası yapılana kadar aydın zihinler için herhalde bu kadar çekici olmayacaktır. Eğer bu önemli nokta sıkça natırlanırsa farklı yönlerdeki abartmalar, fazla bir şey ifade etmezler. Araştırmacılar, ex librisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö. 1400 yıllannda açık mavi renk bir fayans üzerine yapıldığını ve bunun da III. Amenofis'in kitaplığına ait olduğunu açıklıyorlar. Bu tür levhaların ise papirüs rulolarını korumak için kullanılan ağaç sandıklara takıldığı tahmin ediliyor. Çok uzun bir.^eleneğe sahip olan ex librisin, M.Ö. 600 yıllarında yaşamış, kültür ve sanata büyük önem veren Asur Kralı Asurbanipal zamanından kaldığı da söylenmektedir. Avrupa'da 15. yüzyılın ortalarında Gutenberg'in matbaayı icat etmesinden önce Kİtaplar, manastırlarda her zaman elleyazılıyordu. Elle yazılmış sınırlı sayıdaki kitapların sahipleri bazen kitap kapağının içine kendi özelliklerine uygun armalar koymayı âdet edinmişlerdir. Bu kitaplar, çalınmasından korkulduğu icin kütüphanelerdeki masalann ayakfarına bile zincirlenmişlerdir. Gutenberg'in icadından sonra kitaplıkların büyümesiyle ex libris gereksinmesi biraz daha artmıştır. Gerçek anlamda ilk ex librisin 15. yüzyılın üçüncü çeyreğinde Güney Almanya'da kullanıldığı bilinmektedir. Araştırmacılara göre bunlardan ikisi, Hildebrand Brandenburg ve Wilhelm von Zell isimli kitap sahiplerinin adına yapılmıştır. Bu ex librisler ağaç üzerine elle boyanmış basit bir arma ve sahibinin eliyle yazılmış bir sözden oluşmaktadır. Yazıda; Almanya'da Buxheim Manastırına armağan edilmiş olan bu kitapların sahiplerinin ruhu için dua edilmesi yalvarılmaktadır. Aynı zamana ait ilk ex librislerden bir diğeri ise 1450 yıllarında "Igler" (kirpici) takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabenberg için yapılan ve çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği ex lıbristir. Ex librisin üst kısmında bir şerit içinde "Hanns Igler öpsün sizi" sözcükleri yer almaktadır. Buradaki amaç, kitabı ödüç alan kişiye, kitabı geri getirdiğinde öpücükle ödüllendirileceğini aksi takdirde kızgın oklu kirpinin mızraklarına hedef olacağını hatırlatmaktır. Siyah mürekkeple yapılmış olan, fakat üzerinden yüzyıllar geçmesiyle kahverengiye dönüşen bu ilk ex libris, bugünkü standart Doyutlardan büyük olup; 19 cm'dir. 16. yüzyılda Almanya'da altın çağını yaşayan ex libris, aynı yüzyılda diğer Avrupa ülkelerinde de görülmüştür. Ingiltere'de ilk ex librisin 1500'ferin başında Thomas Cardinal Wolsey ve 1574'te Siur Nicholas Bacon için yapıldığı; Fransa'da ise 1529'da Jean Bertaud ve 1574'te Autun piskoposu Charles Ailleboust icin yapıldığı saptanmıştır. Amerika'da görülen ilk ex libris ise 1629 yılında Henry Dunkter ve 1642 vılında Stephen Day için yapılanlardır. Ex libris, 1585'tc Portekiz'de, 1588'de Ispanya'da görülmüştür. Italya'da ise 18. yüzyılda ortaya çıkmıştır. 16. yüzyıldan itibaren kitapların çoğalmasıyla yaygınlaşan ex librisler, ünlü sanatçılar tarafından da yapılmıştır. Albrecht Dürer'in (14711528), 1525 yılında zamanın ünlü devlet ve bilim ' K İ T A P SAYI 370 ExUbPlslntapiMgeflflmi Ex libris, kitapseverlerin kitaplannın iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerinin yer aldığı küçük boyutiu özgün grafik çalışmalardır. Kitabın kartviziti ya da tapusudur. Sözcük olarak "...'nın kitabı", "...'nın kitaplığına ait" veya "...'nın kütüphanesinden" anlamına gelir. Üzerinde "Ex Libris Behçet Necatigil" yazan bir çalışma, "Bençet Necatigil'in kitaplığından" anlamını taşır ve onun sanip olduğu kitaplarda kullanılır. Ingilizce karşılığı "Bookplatc" olan ex libris için, tngiliz tıpkı sahibini tanıtma ve eğer kaybolursa geri dönmesini sağlama işlevi gören köpek tasmasına benzetip; "Bir lcitap için ex libris, bir köpek için tasma gibidır," demektedir. Önceleri sadece kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok değerli el yazması kitaplar, matbaanın icadıyla SAYFA 10 ExUbrftmdP? bir geçmişe sahip bu sanat dalı; ülkelerarası ilişkilerin gelişmesini, uluslararası dostlukların yaratılmasım sağlamaktadır. Sanatçı ve koleksiyoncu arası güzel bir dayanısma oluşturmakta, var olan gelişmelerden birbirlerini haberdar etmektedir. Ex librisler, her dönemde diğer sanatların üsluplarından ve celişmelerinden etkilenmiş, dolayısıyla meydana gelen değişimleri en iyi şekilde yansıtmışlardır. Sanatçıların kendi istekleriyle ya da sipariş üzerine yaptıkları bu güzel yapraklar, onlara geniş bir anlatım olanağı vermektedir. Önemli bir iletişim aracı olarak ex librisler, grafik sanatlann bir diğer dalı olan amblem ve markalarla da ilişkilidir. Ticaretin gelişmesiyle bir mahn ya da şirketin ayırt edilme zorunluluğu doğmuş, buna bağlı olarak mal ve sirketler için özel tanıtıcı işaretler kullanılmaya başlanmıştır. Tıpkı ex librislerde olduğu gibi sözcük ve sembollerden oluşan bu işaretler, ilgili mal ve şirketin özelliklerini önemli ölçüde yansıtmışlardır. 17. yüzyılda yapılan ex librislere bakıldığında kullanılan örgelerin sonraları yapılan amblemlerle benzerlikler taşıdığı görülür. Aslında ex libris, kitap koleıcsiyonuna sahip kişinin kisisel tanıtımını yapan bir "logotayp" olarak da kabul edilebilir. Ex librislerde bulunan resimler ile sahibinin ismini gösteren kaligrafik ya da düz yazılar, yazıresim ilişkisinin çarpıcı örnekleridir. Ex librislerde kullanılan yazı çeşidinin zenginliği, o yazının kompozisyon içindeki konumu pek çok grafik tasarımcıya yeni ufuklar açabilir. B a zı kişiler, ^ ex lib rislcrin onemın i n abartılm a sın sanatçı Gordon Craig (18721966); •"•^ ^" dan, bazıları ise onlara kulak asılmamasından, aldırış edilmemesinden yakınmaktadırlar. Fakat gerçek olan şudur; ex librisler, ki C U M H U R İ Y E T