Katalog

Kapak konusunun devamı. ları'ndan Çobanoğlu AIpYö rük'ün torunu Muzafferüddin Yavlak Aslan'ın (öl. 1291) oğlıı Hacc Nasırüddin Mahmud ilc aynı kişi olduğu görüşünü ortaya atmıştır. (2) Yalnızca Anadolu'da değil, lıemen bütün Türk dünyası ilc dünyanın çeşitli iilkelerinde büyük bir ün kazanan, fıkraları çeşitlenerek zenginleşen Nasreddin I loca'nın yaşamöyküsüne ilişkin bilgiler doğal olarak çok büyük farklılıklar göstermektedin Uygıırlar, Ozbekler, Nasreddin Hoca'nın Anadolu'da yaşadığma inanmamaktadırlar. Uygurlar'a göre Naşreddin Hoca, Doğu Tiırkistanlı'dır; (')zbcklcr'c göreyse Nasrcddin I loca, Buhara'da doğmuş vc yaşamıştır. Nasrcddin Hoca'ya Uvgurlar Nesirdin Efendi, Azeriler Molla Nesreddin, Ozbeklcr Nasriddin Afandi, Taciklcr Efendi, Türkmenler Ependi, Tatarlar Naşreddin Oca, Cagavuzlar Nastradin, Kazaklar Koja Naşreddin demektcdır. (3) •" Nasreddin Hoca "Nasreddin 1 loca" / Pı'rtcr NJIIJ lioratüv / Ec!ehıvıit(,ıhır Dcrnegı Yavını / Ankara J996, 292 \ "Nasreddin 1 loca'nın Dünyası" / ijuzırLıvaıı Dr Irfan Unvcr Nasrattıııojiju / Türhvcîj Rankau Kullıır Y<mırtLm/24X * Tarihsel kişiliği ile... Nasrcddin Hoca'nın tarihsel kişiliği ile hkralannı ayrı ayrı ele alıp dcğerlcndirmck gerekmektedir. Bunu iki nedcnle zorunlu görmcktcyiz: Birincisi, Nasreddin Hoca'nın kişiliği çcvrcsinde gelişen fıkralara hemen hcr döncmde ycnilcrinin eklenmiş olması; ikincisi, fıkralarda Nasrcddin Hoca'nın farklı özelliklcrlc (iyikötü) görünmesi. Bugünkü bilgilcrimizc görc Nasrcddin Hoca fıkraları, XVI. yüzyıldan itibaren yazıya geçirilmcyc başlanmıştır. Bu yüzyıl yazmalarında fıkra sayısı azdı; sonraki yüzyıllarda fıkra sayılarında öncmli artışjar görülmüştür. Bu da gösteriyor ki çeşitli kaynaklardan, çeşitli yoilarla Nasrcddin Hoca fıkra dağarcığına /aman içinde yeni fıkralar katılmıstır, son döncmlcrdc bilc katılmaktadır. Bu katılmalar doğal olarak ilk fıkralarda görülen "iyi" kimlik özelliklcrinc, kimi "kötü" özelliklcr dc eklcnmiş olmaktadır. tştc bu ncdcnlcrlc, yaşadığmı bile kesin olarak belgeleyemcdiğimiz Nasrcddin Hoca'nın tarihsel kişiliği ilc Nasrcddin Hoca adı çevresindc oluşan fıkra dağarcığını ve bu dağarcığın bclirginleştirdifii Nasreddin Hoca tipini, ayrı gcrçekliklcr olarak clc almak durumundayız. Nasreddin Hoca fıkralarının zaman içinde sayıca artmasının yanı sıra, fıkraların içcriklcrindc de birtakım değiştirmelcrin yapıldığım görnıekteyiz. Ozclliklc sözlü gclcncktc lıkraların kimi anlatımsal vc içcrikscl özclliklcrinin dcğiştiğini biliyoruz. Fıkralardaki motif, kavranı, ad vb. konusunda görülcn içcrikscl değişikliklcrin (a) dinahlaktörc kurallarıyla çelişme çatışma; (b) saçma görüncn nüktcyi dana kolay kabul edilcbilir bir akıl düzeyine gctirme; (c) fıkraya daha güzel bir anlatım kazandırma kaygısı; (ç) fıkranın tcmel düijüncesini daha ctkili biçimde belirtcbilmck için olayı/durumu ayrıntılarla gcni^lctmc... gibi durum vc cğilimlerlc dc ortaya çıktığı/çıkabildiği ileri sürülmektedır.(4) Nasrcddin Hoca fıkralarındaki "Hoca" tipi, bir iisttip olarak belirlcnebilir. Bu iisttip, Nasrcddin \ loca tipinin kimliksel bilc;;cnini verir. Bu üsttipin iki alttipi vardır: (a) Olıımlu alttipi: Sağduyulu, ahlaklı, scvcccn, hoşgörülü, bilgili, mcrt, sözünün eri, doğrudan yana, akıllı, zeki, hazırcevap, nüktcdan, yardımsever, insancıl... Nasrcddin Hoca tipi. (b) Olumsuz alttipi: Sar, budala, bilgisiz, kurnaz, ückâğıtçı, oportünist, hilckâr, yalancı, alaycı, intikamcı, insana saygı vc scvgi duyniavan, çıkarcı, acımasiz, küstah... Nasreıulin 1 loca tiSAYFA 4 Fıkra tipi olarak Nasreddin Hoca Cîcrçcktc fıkralarda olaya katılan insan tipleri de gcncldc bu bölümleme yc uygun düşmektedir: "iyiler" ve "kötüler". Nasrcddin Hoca fıkra dağırcığından kaynaklanan Nasrcddin Hoca tipi, insanın "disharmonik" (olumluolumsu/. özellikleri kendindc barındıran) bir varlık olduğunun somut bir göstergcsi gibi görünmektedir. Nasrcddin Hoca'yı, gerck tarihsel kişilik olarak, gerck fıkra kahramanı (tipi) olarak idcallc!;tirmck, tabulaştırmak isteyenler, Nasrcddin Hoca'nın (onu olumsuz tip olarak kimliklendiren) fıkralarını Nasreddin Hoca fıkra dağarcığından ayıklamak cğilimindedirler. Ozclliklc dincitutucu eğilimleri olan araştırmacılar ile katı ahlakçı cğitimcilcr, bunda ayak diremcktcdirlcr. Böylc bir tutum Nasrcddin Hoca'ya karşı yapılabilccck cn büyük saygısızlıktır: ()nu anlanıamak, onun bizdcn biri olduğunu görmczliktcn gcltnck, onu toplumdışına itmck... dcmektir. Nasrcddin Hoca fıkraları (dağarıcığında ycr alanlar vc bundan sonra dağarcığına katılacak olanlarla), bir bü pi. tündür. Nasreddin 1 loca tipi dc gerck bugi'm elimizde olan gerek ilcridc cldc cdcccğimiz tıkralanyla bize zcngin "insan manzaraları" sunmaktadır. Fıkraların hcr çağa uyarIanabilınesi, her çağda Nasrcddin "Nasreddin Hoca'ya Hoca fıkralarının Armağan" / çizdiği insan molluzıruiTıiiı M \abrı zayiğindcn parçaKttaplar/ İ2H \ lar bıılıınabilmcsi, Nasrcddin Hoca fıkra daöarcığının hcr çağda yeni fıkralara açık olması, bize zengin bir halk dili ve kültürü hazinesi kazandırmakla kalmıyor, Nasreddin Hoca tipine dün olduğu gibi bugün de yerellik ("Türk dünyasına ilişkin olma") ve evrensellik çizgilerini derinlemcsine sindiriyor. Nasrcddin I loca fıkraları, biçim bakımından klasik fıkra özclliklcrini taşır. Nasreddin Hoca fıkralarının söylemi gencl olarak birkaç tümccde tamamlanır. Pck az sayıda fıkra, öykü (hikâye) boyutundadır. Nasrcddin Hoca fıkraları üç ana bölümden oluşur: serim (giriş) diiğüm (gerilim) çöziim (nüktcli son). Serim'dc bir iki tümcc icinde verzaman bclirtilir, olaya katılacak kişi(ler) tanıtılır. ancak bazcn ycrin bazen zamanın bchrtilmcdiği dc olur. Doğal olarak bu bclirtmclcr dc çokluk olaya katkıları/katılmaları açısından öncm taşır. Diiğüm (gcrilım) bölümü ya Hoca'ya yöncltilcn bir soruyu ya da bir olay/durum anlatımını içcrir. Okur ya da fıkradaki kişilcr; söylcm soruluysa Hoca'nın vcrcccği yanıtın, olay/durum Nasreddin Hoca fıkralarının biçim ve içerik özellikleri anlatılıyorsa I loca'nın sözlü ya da cylcmli tcpkisinin nc olacagını mcrak ctmeye başlarlar. Çöziim (nüktcli son), fıkranın cn can alıcı bölümüdür. Bu rada bütün mcraklar gidcrılır: 1 loca, kendisinc yöncltilcn soruya nüktcli bir yanıt verir ya da gelişen olaya/duruma görc sözlü ya da cylcmli bir tcpki göstcrir. Hcr iki durumda da zekice yapılan nüktc önc çıkar. Hoca nüktcsini çeşitli söz oyunlanna (bcklcnmczlik [tcrditl, abartma [mübalağaj, dcöişmece fmccazj, güzcl neden btılma [hüsnitalilj, karşıtlık [tezat], bilmczliktcn gclme ftecahüliarif], anıştırma [tclmihl, vd) başvurarak oluşturur... Nasrcddin Hoca fıkralarının söylemi iki eksendc gclişir: (a) Soruyanıt: Pck çok Nasrcddin Hoca fıkrası, Ploca'ya sorulan bir soruyu vc Hoca'nın buna verdiği yanıtı içerir. (b) Durum/olay anlatımıgerekçeli açıklama/tcpkili söz, cylcm: Kimi fıkralarda Nasrcddin Hoca ve fıkraya katılan kişiler arasında gelişen olay(lar)/durum(lar) anlatılır ve sonra Hoca'nın zckicc gerekçclerc dayandırdığı açıklaması yer alır ya da Hoca'nın dıırum(lar)a/olay(lar)a sözlü ve/veya eylemli tcpkisi dillendirilir. Nasreddin I loca fıkralarında da üç tür "komik" ayırt cdilir: (a) durum/olay komiği, (b) söz komiği, (c) karakter komiği(5). Kimi fıkralarda, bu komiklcrdcn ikisi birlikte görülür. Durum/olay komiğinde fıkranın söylemindcki durum(lar), olay(lar), odak noktasıdır. Söz komiğindc, çokluk Hoca'nın yaptığı "nükte", vurgu öğesidir. Karakter komiğindeyse, fıkra kahramanının ya da kişilerinden birinin baskın özclliği öne çıkar. Nasreddin Hoca fıkraları da "düşündürücügüldürücü" nitcliktedir. Her fıkrada nükte, belirli bir olay, söz (ozclliklc soru) ya da kahramanın baskın bir özelliğinden yaratılır. Nüktc, güldürmenin yanı sıra düşündürme işlevi dc görür. Böylelikle okur, fıkraları sıradan bir gülme vesilesi olarak dcğerlendirme eğilimindcn uzaklaştırılır. Okur, fıkranın iletisini anlayabildiği oranda fıkranın hangi bağlamlara uyarlanabilcceği gerçeğini dc fark eder. Bu da Nasreddin Hoca fıkraları Pertev Nalli Boratav. Nasreddin Hoca adının yayıldığı coğrafyanın sınırlarını şöyle cızıyor: "Turkistan'dan Macaristan'a, Cuney Slblrya'dan Kuzey Afrika'ya, Türk dlllnln konusulduğu yerler kadar. uzun ya da kısa bir sure Osmanlı egemenliği altında kalmış bölgelerde, Nasreddin Hoca'nın guldurucu hlkâyeleri anlatılmıştır " CUMHURİYET KİTAP SAYI 338