Katalog

Ayşın Candan yüzyılımızın öncü tiyatrosuna bakıyor... Ayşın Candan'ın " Yirminci Yüzyılda Öncü Tiyatro" adlı yapıtı, adından da anlaşılacağı üzere, tiyatro serüveninin hayli karışık ve çokuçlu bir dönemini, yirminci yüzyıl tiyatrosunu ele alıyor. HASAN ERKEK ört beş yıl öncesine kadar, yirminci yüzyıl tiyatrosunun gelişimine ve "gidişatına" ışık tutacak Türkçe kitaplar çok sınırlıydı. Prof. Dr. Sevda Şcncr'in Dünden Bugiine Tiyatro Düşüncesi, Prof. Dr. Cevat Çapan'ın Değişen Tiyatro Prof Dr. Ozdemir Nutku'nun Dünya Tiyatrosu Tarihi'nin ikinci cildı dışında Yirminci Yüzyıl Tiyatrosuna ilişkin elimizde başka kaynak yok gibiydi. Tabii bunlara, Memet Fuat'ın Tiyatro Tarihi, Prof. Dr. Zehra Ipşiroğlu'nun Uyumsuz Tiyatroda Gerçekçilik, Prof. Dr. Cevat Çapan'ın trlanda Tiyatrosunda Gerçekçilik kitaplarıyla, Aziz Çalışlar'ın derlediği Çaydaş Tiyatro, Piscator'un Politik Tiyatro (çev.: Mustafa ÜnlüSüavi Güney), Brecht'in Küçiik Organon, Oyunculuk Sanatı ve Dekor (çev.: Kâmuran Şipal), Stanislavskin'nin Bir Aktör Hazırlanıyor ve Bir Karakter Yaratmak (çev.: SuatTaşer) adlı kitaplarını çcvirilerini de eklemek gerekir. Ayrıca konuyla ılgili özgünçeviri makalelerin yayımlandığı çeşitli dergilerdc (Türk Tiyatrosu, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Mimesis, Tiyatro Anadolu vb.) bazı dergilerin tiyatro özel sayılan (Türk Dili gibi) da sayılabilir. Ama yine de, butün bu sıraladıklanmız kitaplığımızın yirminci yüzyıl tiyatrosunu konu alan kitapları barındıran köşesıni yoksun bırakmaktan kurtaramıyordu. Son yıllarda yirminci yüzyıl tiyatrosu üzerine yazılan ve çevirilen yapıtların sayısı eskiye oranla bir hayli arttı. Bir yandan Brecht'in Sanat Üzerine Yazılar (çev.: Kâmuran Şipal), Tiyatro Için Küçiik Araç (Ahmet Cemal tarafından yapılan yenı çevirisi basıldı), Peter Brook'un Boş Alan (çev.: Ülker Ince), Antonin Artaud'nun Tiyatro ve tkizi (çev.: Prof. Dr. Bahadır Gülmez) Marianne Kesting'in Tarihte Ve Çağımızda Epik Tiyatro (çev.: Yılmaz Onay) D kitaplarınınçevirileribasılırken bir yandan da aynı konu larda özgün yapıtlar verilmeye başlandı. Prof. Dr. Zehra lpşiroğlu'nun Tiyatro'da Devrim, Prof. Dr. Ayşegül Yüksel'in Samuel Beckett Tiyatrosu, Aziz Çalışlar'ın Yirminci Yüzyılda Tiyatro ve Doç. Dr. Ayşın Candan'ın Yirminci Yüzyılda Öncü Tiyatro yapıtları kitapçı vıtrinlerinde görülür oldu. Huizinga'nın Homo Ludens (çev.: Mehmet Ali Kılıçbay), Stanislavski'nin Reji Defteri (çev.: Aziz Çalışlar) çevırileriyle Prof. Dr. Ozdemir Nutku'nun Oyunculuk Tarihi kitaplarının yakında yayımlanmalarıyla yoksul kitaplığımızın, hiç değilse bu bakımlardan, yüzü biraz gülmeye başlayacak. Bu nedenle bütün bu çabaları sevinç ve takdi rle karşılamalı. Az yukarıda değindiğimiz söz konusu çalışmaların en sevindirici olanlarından biri de, kuşkusuz, Doç. Dr. Ayşın Candan'ın, Yapı Kredi Yayınları arasında çıkan, Yirminci Yüzyılda Öncü Tiyatro adlı yapıtıdır. Adından da anlaşılacağı üzere, Candan, kıtabında, tiyatro serüveninin hayli karışık ve çokuçlu bir dönemini, yirminci yüzyıl tiyatrosunu ele almış. Elbette sanatın tarihıne takvimsel bakmak, dönemleri ve harcketleri birbirinden kopuk olarak incelemek hem çok güçtür hem de doğru sonuçlara ulaşmada başarısızlığa uğratır insa nı. Bundan hareketle olacak, kıtap, yirminci yüzyıl tiyatrosunun köklerinin bulunduğu ondokuzun Samuel Beckett cu yüzyıl sonlarından başlıyor. Bunun önemli bir nedeni de söz konusu incelcmenin sahneyi merkez alması olsa gerek. Çünkü sahne ve yönetmenin ağırlık kazanmaları da yine ondokuzuncu yüzyıl ortalarında kendini hissettirmiştir. Kitapta ele alınan yirminci yüzyıl tiyatrosu sekiz ana bölümde incelenmiş. Çağdaş Sahnenin Temeli Atılıyor adlı bölümün başında, öncelikle ondokuzuncu yüzyıla kadar tartışılagelmiş ve yirminci yüzyıl boyunca da yoğun tartışmaların odağı olacak olan yanılsama konusuna eğiliniyor. Yanılsamanın tarihsel varlığı incelenmeden önce de tiyatro ile yanılsama arasındaki asal, yalın ilişkinin altı çiziliyor. "Tiyatro sanatının özünde yanılsama vardır. Oyun yaşamın kendisi olmayıp bir taklit olduğu sürece 'öyleymiş gibi' düzeyinde betimlenmesi, yanılsamayı getirir." Ardından çağdaş sahnenin temelinin oluşturulmasında önemli adımlar atan Richard Wagner'in başlattığı yeniliklere, O'nun Ortak Sanat Yapıtına, oradan tiyatro sanatını üstün kılma çabası içinde oyuncuuzammüzik öncelik ardıllıksıralaması yapan Adolphe Appia'ya, oradan da üstünkukla duşüncesini oıtaya atan "tasarımdehası" Edward Gordon Graig'e geçiliyor. ikinci bölüm Yönetmenin Ortaya Çıkışı adını taşıyor. Ondokuzuncu yüzyıla kadar, sahne trafiğini örgütleyen biri yeterlibulunurken, doğalcı ve gerçekçi akımın kök salmaya başlamasıyla sahnenin dışında duran ve tüm temsil öğelerinin uyumlu bir bütünlük içinde erimesinı sağlayan bir sanatçının gerekmeye başladığının belirtilmesiylc girilen bu bölüm, modern anlamda ilk yönetmen sayılan SaxeMeiningen Dükü II. George'un yaptıkları anlatılarak sürdürülüyor. Öncü Tiyatronun öncü yönetmenlerinin tiyatro yaşamları birer birer günışığına çıkarılıyor. Yaşamları sanatlarından koparılamayacak olan söz konusu büyük yönetmenlerin tiyatroya getirdikleri yenilikler ve bu yeniliklcre kaynaklık eden düşünceler deşiliyor. Stanislavski'nin Duygu Belleği, Ruhsal Eylem, Üstün Amaç, Vaktangov'un Fantastik Gerçekçilik Tairov'un Sentetik Tiyatro, Meyerhold'un Konstrüktivist Dekor vc Biomekanik Oyunculuk kavramlarına açıklık getiriliyor. Adı anılan yönetmenlerin amaçladıkları, gerçekleştirebildikleri ve tasanda kalan çalışmaları etraflıca inceleniyor. Her oyun için o oyunun gerektirdiği en uygun mekanı arayıp bulan ve bir "sahne büyücüsü" olarak sıfatlandırılan Max Reinhardt üzcrinde de yine aynı bıçimde uzun uzadıya duruluyor. Kuşkusuz kitamın en önemli bölumlerinden biri Tarihsel Öncü Akımlann yer aldığı Üçüncu Bölüm. Bu bölümde, doğalcı ve gerçekçi akıma tepkı olarak doğan tarihsel öncü akımlar tek tek tipik vc karakteristik özcllikleriyle ele alınmakla kalınmıyor, hepsinin şok etkisı yaratma, eşzamanlılık gözetimi, bilinçlı bir biçımde rastlantı ya yer vermc ve hayatla sanat arasındaki kopukluğun giderilmesi olarak özetlenen ortak noktaları üzerinde de duruluyor. Ayrıntılı olarak ıncelenen Fütirzm, Dışavurumculuk, Dadaizm, Gerçeküstücülük ve Bauhaus harcke ti yalnızca tiyatro açısından değıl tıyatroyla ilişkili vc etkileşım içinde olan oteki sanat alanlarıylabırlikte ele alınıyor. Ayrıca adı geçen öncü akımlar, içınden doğdukları tarihseltoplumsal donemlerden, o donemlerdekı onemlı olaylardan soyutlanmadan ve onlarla olan bağlantılan ortaya konarak açıklanıyor. Aynı yöntem kitabın Politik Tiyatro bölümünde de kendini ağırlıklı olarak hissettiriyor. Bu böliımde, öncelikle politik tiyatronun doğuşundakietkenler, onu gerektiren durum ve güçlenmesini sağlayan koşullar ortaya konuyor. Ardından da söz konusu tiyatronun dünyadaki en önemli temsilcilerı sayılan Envin Piscator ve Bertolt C U M H URİ YET K İ T A P SAYI 2 4 3 SAYFA 10 .<> V