Katalog

ZEKİ COSKUN 2 Temmuz 1993, Sıvas... vaslı" 2 temmuzda bu öngörü gerçekleşti. önemli bir faıkla: Pir Sultan'ın değil, PirSultan'dan"hayıl" (öç)aldıSıvaslı! Bu öç alma duygusunıı yaratan neydi, tartışmaya dcğcr. Ama önce bir başka öngorü var. "Yürii bre 1 lızır Paşa" dizesiyle başlayan şiirin sonu şöylc: Üçuııcu obncm bu, ham PirSıdtan ölür, dirilır. Bu da gcrçekleşti. Pir Sultan'tn asılmasının ardından, araştırmacıların saptadığına görc cn az beşaltı Pir Sultan çıktı. 16. yüzvıldan 19. yü/yıl sonlarına dek Banazlı Pir Sultan'ın adı vc şiiri değişik kişilerdc vc ycrlcrde yasadı üçyüzvıl boyunca. Bu yönden nakılınca Pir Sultan, en çok yinelcnen ve en çok yaşayan ozanların başında gelir. Ama nitclvc asıl dirilişi 1960 sonrasında köyden, Alevi toplulukıan çıkıp tüm ülkeyc yayılarak yaşayacaktır. î. Başgöz ün debefırttiği gibi bunda A şık Mansur vc Deli Boran ayrı ayrı şiirlerinde ortak bir dizeyi yineler: "Pir Sultan'ın hayfın altr St Döpdüncü ölmem bu, hain 16. yüzyıldan 19. yüzyıl sonlarına dek Banazlı .iMiiı Uztru PtR SULTAN Pir Sultan'ın adı ve şiiri değişik kişilerde ve yerlerde yaşadı üç yüzyıl boyunca. Bu yönden bakılınca Pir Sultan, en çok yinelenen ve en çok yaşayan ozanların başında gelir. Ama nitel ve asıl dirilişi 1960 sonrasında köyden, Alevi topluluktan çıkıp tüm ülkeye yayılarak yaşayacaktır. cn önemli etken 1962'deTİPçevresin deki aydınların {jirişimleriyle kurulan Aşıklar Derneği dir. 1968 iinivcrsite işgallcrinde gençlik hep bir ağızdan ' Gelin canlar bir olaiım dizesini yinelerkcn aynı ezgi şiirde "Münkire kılıç çalalım/ Hiiseyn in öcün alalım" dizeferindeki "münkir "i zalim, "Hüseyn "i de yoksul olarak değiştiriyordu. Bu, Pir Sultan'ın 16. yüzyıldan beri izleyicilerince yinelenen dinselmezhensel kimliüinden çıkıp doğrudan siyasal bir kimlik edinmcsidir. Yazın araştırınacılarının adlandırmasıyla söylenirse "zümre edebiyatı'Vlan; bir topluluğa özgii olmaktan çıkıp toplumsallaşma sıdır. 16. yüzyaldan 19. yüzyıla dek Pir Sul tan adını (ozanlık dilindeki terimiylc "tapşırma "sını) PirSultan'ımHaydar, Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan gibi değişik biçimlerle kullanan ozanların varlığı Pir Sultan'ın llk dirilisji sayünsa, 196Ü1980 döneınini ikinci diriliş cılarak rıitelemek nıümkün. Rııhi Suba^ıa olmak üzere halk müziğinin yeni yorumcuları; Zülti Livaneli, Ranmi Saltuk ve Sadık Gürbiiz, Pir Sultan'ı ken te, öğrenci gcnçlikaydın çevrelerinc taşıdı. Selda, Cem Karaca vc bu dizi den birçok isim daha anılabilir "ikinci diriliş" süreci için. Üçüncü diriliş, bir tür aslına dönüş tür. Çünkü 12 Eylül 1980 darbesi, Türkiye'deki tüm "toplıımsal kurtu luş" hareketlerini, kuramlarını biçerken devlctin sünni iktidar kimliğiııi besledi, güçlendirdi, yeniden öne çı kardı. Toplumsal kurtuluşun günnı nitelikte Sababaltin F.yüboglu'nun başlayıp Azra F^rhatllhan Başg(>/ iki lisinin tamamladığı Pir Sultan kitabı yayımlanıyor (Cem Yayınevi Eğitını Dizisi). Alevi Ozan: "Üçüncü diriliş" ya da "asla dönüş" dediğimiz 1980 sonrası dönemde tam bir yoğunlaşma gözleniyor. 19821991 yılları arasında, bizim bildiğimiz yayımlanmış yedi ki tap var. Ayrıca daha önce yayımlanan kitapların yeni basımları bu donenıde hı/.lanıyor. Alevi topluluğun kendi degerlerine yöneleşiyle Pir Sultan ilgisi de artıyor. 196ü'larda toplumsal başkaldırı kahramanı Pir Sultan bu kez yine destansı, ama Alcvi kimliğiyleortayaçıkıyor. DönemlerKitaplar olcnckscl ijiir vc i/leyici çevrcsinın, sözlü anlalının, ııiHiıı tleık'iKİıği cönklcrin dışınd.ı Pir Sultan'ın ya/ın iira^tırnıacılarınca ke^H Cumhuriyet sonrasında gerçi'klc^tı. I5u evrcdi'konıı, lıir "sazşairi ydi. "5a/ 5.ı/// Pir Sultan: Bilincn ilk kitap Sadettın Nüzhct l'.rgıın'un ( 1 ürkiyaı LıibtiuİMİ Yayını, 1929, tstanbul) Hrgun bu çalı^ınasinda "XVII. Asır Saz Şairlcrinden" biri Dİ.ıı.ık sunarPır Sultan'ı. (lc)44'teyayımladigıBı:kta^ıŞaiılcri vc Nclcsleri adlı inrclemcsinıle P. Sultan'ın yaşadığı döncmi Kı.yiizyıl olarak düzeltccckıir ) Sıvas vc ccvrcsiikk ilk ara^tırnıayı Pcrtcv Naili Boratav yapar. lianaz'a da Rİdcn Boratav bu (.alışmalarını Abdiilbaki Cıölpınarh'nın iiKclcmelcriyle bırleştirir vc 1943te nrlakla^a lıa/ırladıkları Pir Sultan Abdal kitabını yayımlar. (I).'1.(1.1'. • Pürk Dili ve Eııstitüsü Yayını, Ankara) Yine aynı lakultcdcn I lasibt Çatbaş 1945'tc Pir Sultan Abdal'ın BasılnıanıışŞiirlcri'ni yayımlar. 1913'teMaarıf Kitaplıancsı,li.ı/ırlayanı bcliıtilnıtycn Pir Sultan Abdal Hayatı veŞiirleri adlı kitabı yayımlar. Aynı yıl Varlık Yayınları da "Türk Klasiklcri" di/isindc Abdiilbaki Gölpınarlı'nın lıa zırladıgı Pir Sultan AhdalHayatı Sanatı ^jiirlcri'ni okura sıınar Nıhaycr 1957'dc Ali Halını imzasını taşıyan Pir Sultan Abdal1 layıılı ve Şiirlcri adlı çaiişma yayınlaııır. Bııı ııılii dikkat cekcn, st)n iki kitap dı^ında ilk döncm çalı^mal.ıı ının akatlcıııik ki'ıktnlı olni.ısı vc cgiliın çcvrelerincc yurıııulnıcsi, bu kunımlarca yayınılannıasidır. lk'st.ınl,ı$.m (h.ııı: 1960'laıın ikinci yarısından 1980'e dckd^ır Sultan'ın "ikinci diriliş"iyaşadlğını,yeııi biı kinılık cdindığini belinmiştik. Şiirlcrindcki muhalıf söylcnı, Şalı'la sinıgclcdigi yeni dii/cn unıudıı, bcklcntisi, dört yüzyıl sonı a tDplumsjl harckctliliğin sözii vc scsi olmuştur. Bu yeni "kc^if", kitaplarda da kcndini göstcrir. Piı Sultan'la il gili ilk kilabınyayımlandığı 1929'dan 1965'edek ÎC» yıl boyunca s.Kİcce yukaııda andığınıı/. altı çalışma görüliuken 196 "î1977 HMSI 12 yılda sckizkitap yayımlanauıktır. Ovdet Kudrct'in calı^ması (Pir Sultan Abdal, Ycditcpc Türk Klasiklcri I")i/isis,t)cak 1965, İstanbul) dıjtatutulurs>a, 1960larda yayıml.ıuan kitapların nitcliğı de andığınuz G yeni kinıliği sergiler. 1 Iasan îpçi, onu söylenceleşen, yinelenen bir ozan olarak suııaı Ozanlarımızın Diliyle Pir Sultan Abdal (Hakimiyet Matbaası, 196^, Melımet (îüneş, "destanlajan" kişiligi öne çıkarır: Pir Sultan Abdal'ın Kanlı Dcstanı (Habora Yayınları, 1969, İstanbul) F.rol l'oy, bu destanı ve başkaldırı kimlığini tiyatroya ııyarlar, oyunlaştırır. Pir Sultan Abdal (1/lem Yayınları, 1969, İstanbul) Pir Sultan adınııı ve onu dıllendırenleıin ti/.iksel saldırılarla, engellemelcılf karşılaijiııası da bu oyıınla başlar. üyunıı sahncleyen topluluk Sıvas'ta ta^lanır, Vanda gözaltına alınır.vb. 1970'li yıllarda ise döıt calışma var, Ilki, o düneıne dek yapılnııj incelemelerin cn kapsanılısı: Cahit Öztelli imzasını ve Pir Sultan AbdalBiitün Şiirleri adını taşıyor (Milliyet Yayınları, 1971, İstanbul 1989'da 7. basıma luaştı). Onu 1976'da Selamı Münir Yuıdatap'ın derlemcii Pir Sultan AbdalHayatı veŞiirleri (Sağlam Kitabevi, 1976, İstanbul I izliyor. 1977'deMemct Fuat'ınlıa/ırladığıyardınuıeğitiın kıtapları dizisindeıı çalışma (De Yayınları, İstanbul) ile ay Bunun ilk örneği Orhan Ural'ın Bir Başkaldırının Destanımsı Üyküsü altbaşlığını taşıyan anlatısıdır (şıı^ re yer verilmiyor, TDK yayını, 1982, Ankara). Ahmet Köklügiller'in hazırladığı Pir Sultan AbdalYaşanıı vt Şiirleri 1984'te yayımlanıyor. Aynı yıl en önemli çalışmalardan biri, lbrahim Aslanoğlu'nun Pir Sultan Abdallar'ı yayımlanıyor (lirman Yayınevi, tstanbul). Aslanoğkı, daha önceki araştırmacı lardan larklı olarak yazının başında değindiğimiz Pir Sultan Abdal adını değişik biçimlerle kullanan o/anları ayrıştırıyor, asıl Pir Sultan'ın hangısı olduğunu ve kinıligini taı tışıyor. ü n u n vurgusu da yine Aleviliğe yönelik.sl 986da vayımlanan Asım Beziıci'nin incelemederlenıesi de (Pir Sultan Abdal, Yaşamı, Kişiliği, Sanatı, Bülün Şiirleri, Say Yayınları, İstanbul) Aslanoğlu'nun i/ınden gidiyor. Aynı yıl çıkan Mehmet Bayrak'ın incelemcsi, ozanın yaşadığı dönenıe ilişkin toplumsal ve siyasal koşulları öne çıkarır nitelikte (Pir Sultan Abdal, Yorunı Yayınları, Ankara). Niha\et 1990'da Muzatfer Uyguner'in F^ilgi Yayınları ıçin ha/ırladığı tanıtıcı derleme kitabı ve 1991de Duisbuıg'da (Almanya) yayimlanan Ali Ülgcrim/alı Yeni Divan, Pir Sultan Abdal var. Bu son çalışma da dönemın ilgi biçinıini ortaş a koyacak niıelikte, yine Alevilik boyutunu öneçıkarıvor. • J 183 S A YF A 8 C U M H U R İ Y E T KİTAP SAYI