Katalog

ARİŞ Genel Miidürü Prof. Oğuz Oyan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'ndan bir TARİŞ tarihi yazmalannı istediğinde çok yerinde ve yararlı bir iş önermişti bir buçuk yıl kadar önce, TARİŞ'in 80. yıl kutlamaları çerçevesinde. Vakıf Gencl Sekreteri Orhan Silier'in ısrarlı takibi ve son 5 10 yıl içinde Izmir'de yeşeren tarihçi potansiyeli böyle güzel bir projeyi kısa sürede gerçekleştirdi; önümüze çok güzel bir derleme, uyumlu bir ekip çalışması getirdi; bir kurum tarihi sundu. Başından sonuna kadar izlediğim, teşvik ettiğim, veri toplama ve yazüma aşamalarında Prof. Zeki Arıkan ve çalışma grubunun yoğurı gayretlerine tanık olduğum bu kitap, ülkemizde hiç de gelişme gösterememiş olan kurum tarihçiliğıne çok güzel bir örnek oluşturmaktadır. Gerçekten, merkezin ve merkezden güdümlü tarihçiliğin kıskacını özellikle resmi kurumlarda hâlâ yaşadığımız bir dönemde TARİŞ Tarihi, tarihçiliğimiz açısından, konularını ve yöntemlerini zenginleştiren dünya tarihçiliği açısından çok değerli bir araştırma olarak değerlendirilmelidir. "TARİŞ, günümüzden seksen yıl önce Kooperatif adı altında örgütlenirken demokratik bir yapıyı temsil ediyordu. Üreticinin ürünlerini özellikle dış piyasada en iyi koşullar altında değerlendirmek gibi bir amaç güdülüyordu. Kooperatifin kredisiz yürüyemeyeceğinin bilincinde olan öncüler, öncelikle Milli Aydın Bankası gibi ulusal bir bankanın tenıellerini atmayı da ihmal etmemişlerdi. öyle ki Kooperatif Milli Aydın Bankası birbirinden ayrılmaz birer parçayi oluşturmaktaydı. Kooperatif Aydın Incir Müstahsilleri Şirketi'nin Cuınhuriyet'ten sonra toplanması, yeni bir gelişme sürecine ginnesi, bağımsız kooperatillere ayrılması ve sonunda Aydın Zirai Satış Kooperatifleri Ittihadı'nın gerçekleşmesi gerçekten kooperatifçiliğimiz açısından zcngin deneyinıler olarak karşımızda durmaktadır. 1935'ten sonraki yasal düzenlemelerle kooperatiilerin devlete bağımlı bir hale gelmesinden sonra bile TARİŞ, kooperatifçilik açısından oldukça ileri adımlar atınıştır. Kooperatifçilik hareketinin gelişmesine katkıda bulunmak için seminerler, sempozyumlar düzenlenmesi, anketler yapılması, ortakkcx)peratif ilişkilerinin canlı tutulmaya çalışılması bu konuda dikkaıi çeken gelişmelerdir. Tohum ıslah istasyonları ve araştırma gelişme merkezlerinin kurulmas< da yine TARİŞ'in başarılannın birer göstergesidir. Türkiye'de kooperatifçilik alanındaki yeni adıniların yine Ege Bölgesi'nde atılacağma ve TARİŞ ve Tarım Satış Kooperatifleri , Birliklerinin yeniden yapılanmasında öncü bir rol oynayacağına inanıyoruz." T TARİS Tarihi Prof. Dr. Zeki Arıkan yönetiminde bir grup araştırmacının hazırladıkları "TARİŞ Tarihi", tarihçiliğimiz aÇısından, konularını ve yöntemlerini zenginleştiren dünya tarihçiliği açısından çok değerli bir araştırma olarak değerlendirilmeli. belgeler, kaynaklar olmamıştır karşılarında. Işlerine, pek çok kurumda karşdaşılacağı üzere, hazır bir arşivden yoksun başlamışlardır. TARİŞ'in kurucuları belki bir arşiv düşüncesine sahiptiler; hatta "senelerden beri evrak odalarında, bankoların çekme ve dolaplarında tasnifsiz ve gayrimuntazam olarak muhafaza edilen defter, dosya ve sair evrakın" düzenlenmesi düşünülmüşse de, 14 Mart 1983 tarihli bir genclgeyle "son on yılın evrakı kalmak kaydıyla" belgeler iptal edilmiş, çuvallar dolusu evrakın SEKA'ya gitmcsiönlenememiştir. Daha sonraki düzenlemeler ise araştırıcıların beklentilerine cevap vcrmekten çok uzak kalmıştır. Bütün bu olumsuzkıklara karşın Zeki Arıkan ve çalışma arkadaşları, Rge Bölgesi'nde seferber olmuşlar, TARİŞ'e bağlı kuruluşları gezmişler, kimilerinde yararlı malzeme bulabilmişler, kimilerinden de elleri boş dönmüşlerdir; kimi zaman da "evrakı perişan" ile karşılaşmışlardır. Araştırmacıların çok yönlü çalışabilmeleri, gün ışığına çıkmamış materyali keşfctmeleri, 19. yüzyılın son çeyreğinde yayına giren süreli yayınları arasındaki Ahenk, Hizmet, Köylü gibi gazeteleri sabırla taramaları, Meslek'i, Kooperatif Dergisi'ni ve pek çok incelemeyi gözden geçirmeleri ve yaşayan birçok yönetici ve TARİŞ mensubunun sözlü bügilerine başvunnaları sonucunda TARİŞ Tarihi'ni oluşturabilmişlerdir. Kitapta çok yazarlılığın getirebileceği sakıncalar.kopukluklar.yinelemelervekısa zamanda derlenmiş olmasından kaynaklanabilen eksiklikler bulunmaktadır elbette; tüm bunlar örneklerle belirtilebilir. Ancak bu çalışma bir başlangıçtır; yeni değerlendirmele r, değişik malzeme ve farklı betimlemelerle geliştirilebilir, buna açıktır; belgesel niteliği ağır basmaktadır. Giriş ve Sonuç bölümleri dışında 19. bölüm ve 1î ekten oluşan metinlerin ilkinde Abdullah Martal ve Oktay Gökdemir, Batı Anadolu'dakooperatifçiliğe yol açan ekonomik gelişmeleri konu ederlerken TARİŞ'in çekirdeği sayılan "Osmanlı Anonim Aydın incirvcHimayei Zürra"nın 1913 yılında kuruluşuna kadar sömürgeciliğin yarattığı durumu saptamaktalar. Ardından, kitabın oluşmasında çok emek verenlerden biri diyebileceğim Sabri Yetkin dc, Aydın Incir Müstahsilleri Anonim Ortaklığı'nın doğuşunu ve kooperatifçiliğe geçişı dile getirirken üreticilerin 191213 yıllarındaki örgütlenmelerinin bilinçli tavırlarını anlatmakta. Ankan ve Yetkin, ayrı bir bölümde, temel anıacı incir üreticilerinin kredi gereksinmelerini karşılamak olan Milli Aydın Bankası'nın kuruluşunu ve ilk faaliyetlerini yansıtmaktalar. 1919'daki Yunan işgaliyle duraklayan Aydın İncir Müstahsilleri Kooperatifi'nin canlanmasını özlem Yıldırır ele almakta 4. bölümde; konuyu Büyük MillctMeclisi'ndeçıkarılanyasalarla, özellikle Itibar1 Zirai Birlikleri Kanunu ile bütünleştirmekte; amacım "muhtekir faizcileri ortadan kaldırabilmek için muvafık ve normal çare krediyi köye kadar, çiftçinin yanıbaşına kadar götürebilmek" olduğunu yinelemekte. 5. bölümde Arıkan, Aydın Zirai Satış Kooperatifleri Ittihadı'nı (1933) konu etmekte; kooperatifçilik için önemi sonradan anlaşılacak çeşitli ürünlerin temsil edildiği, uluslararası nitelikte ve birçok kompartmanlı bir modeli vurgulamakta;' Türk kooperatifçiliğinde ye Bir Kooperatifçilik öyküsü: ni bir istihale yeni bir tekamüTü belirlcmekte. Kredi sorunlarının çözülmesi amacına yönelik Itibar Bankaları'yla eklemleşen ortamı da yine Arıkan'ın satırlarında bulmaktayız. Türkân Çetin ve Hakkı Uyar, 1940'h yılların sonuna kadar uzayan gelişmeleri, tarım satış ve tarım kredi kooperatifleri açısından "hamle ve örgütlenme" yıllarını, 1937'de belirginleşen TARİŞ'e (Tarım Bankası'nın dk hccesi TAR ile İş Bankası'nın ilk hecesi IŞ'in birleşmesinden oluşan TARİŞ) giden yılları irdelemekte. Erdal Aslan, Izmir İncir ve Üzüm Satış Kooperatifleri Birliği'nin 1949 yılında incir, üzüm, pamuk ve zeytinyağı birliklerine ayrılmasını açıklamakta; Sabri Yetkin İncir Birliği'ni, Türkân Çetin ve Hakkı Uyar Üzüm Birliği'ni, Abdullah Martal ve Oktay Gökdemir Pamuk Birliği'ni, Erdal Aslan ve özlem Yıldırır da ZeytinZeytinyağı Birliğini ele almaktalar, birliklerin faaliyet alanlarım, sanayi faaliyetlerini istatistıki bilgilerle sunmaktalar, 1992 yılına kadar getirmekteler. Zeki Arıkan ve Sabri Yetkin'in birlikte yazdıkları başka bir bölümde Milli Aydın Bankası'ndaki gelişmeleri ve TARİŞ ile olan ilişkileri dile getirirlerken Sabri Sürgevil, kooperatiflerin devlet destcği sorununu, TARİŞüretici ilişkilerini, kooperatii ortaklarıyla yapılan anket sonuçlarını ayrı ayrı bölümlerde değerlendirmekte; şöyle bir sonuca ulaşmakta: "Gerek anket sorularına verilen yanıt lar, gerekse üretici onakların kişisel görüşleri, TARİŞ TSK'leri ve Birliğin varoluş nedeni ve işlevi açısından olumludıır. Üretici ortaklar elleriyle yarattıkları kooperatiflerine daha fazla sahip çıkma gereğinı duymaktadırlar. Bu duygu kooperatiflerin piyasada oynadığı üretici lehine, dengeleyici ve düzenleyici rolden ileri gelmektedir..." Kitabm son bölümlerinde Çetin ile Uyar TARIŞ'in siyasal iktidarlar karşısındaki konumunu, Gökdemir ise sosyal etkinliklerini yansıtmaktalar; Arıkan da genel bir değerlendirme sunmakta. Ekler kısmında da hemen hemen tümü Sabri Yetkin tarafından hazırlanan ve TARİŞ Tarihi'nin tanıkları niteliğinde olan 13 ck yer almakta (Osmanlı Anonim Aydın ve Himayei Zürra Şierketi Nİ2amnamei Dahiliyesi1913; Aydın Kooperatif İncir Müstahsilleri Anonim Şirketi Heyeti Umumiye Mazbatası, Meclisi Idare Raporu.1917; Aydın Zirai Satış Kooperatifleri Ittihadı Esas Mukavelenamesi1933 vb.). Arşiv kaynaklarının, resmi yayınlann, gazete, dcrgi ve diğer yayınlann, resim ve haritanın sunulduğu sayfalarla biten TARİŞ Tarihi tarihçilik açısından, TARİŞ Genel Müdürlüğü açısından çok başarılı bir hizmeti, örnek bir grup çalışmasını sinıgelemektedir. Buna önayak olanlan, elverenleri, katkıda bulunanları candan kutluyorum.M Tariş İncir, Üzüm, Pamuk, Zeytin, Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Tarihi/ Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Tart} Tarihi Projest/îzmtr 1993. * Dokuzeylul Üniversitesı, liuca Eğptım Fakultesı, Tarih Pmfesöru. SAYFA 21 Zeki Arıkan böyle özetliyor ve sonuçlandırıyor, ülkenin en büyük Tarım Satış Kooperatifi TARİŞ'i. Hiç de kolay olmamıştır bu çalışmanın bu kadar kısa zamanda ortaya çıkarılması Araştırıcıların hemen başvurabilecekleri ve önccdcn okuyucuyu bekleyen düzenli C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1 9 *