Katalog

OOOF OFF LINE Tanol Türkoğlu ([email protected]) Bilimde öncü kadınlar Robotları sadece harici birer yazılım, donanım olarak algılamamak lazım. İnsan vücudu da güzelce “robot” haline getirilebilir. “Sanayi toplumu”nun başlattığını belki de “bilgi toplumu” tamamlayacak. Elizaveta Fedorovna Litvinova Elizaveta Litvinova, hem matematikte hem de matematik pedagojisinde öncü bir bilim insanıydı. Osman Bahadır [email protected] CBT 1362/ 12 26 Nisan 2013 80li yıllarda Roald Dahl’ın Türkçe’ye çevrilmiş ancak iki kitabı vardı. Onunla ve öyküleriyle bu kitaplar sayesinde tanıştım. Öykülerden iki tanesi hâlâ aklımda. İkincisinde bir yazarın, yayın dünyasını kontrol altına almış bir yayınevine karşı mücadelesi anlatılıyordu. Bu yayınevi önce öykü daha sonra da roman yazan bir “makine” geliştirmişti. İşin ilginci piyasadaki ünlü yazarların eserlerini analiz ederek onların “stil”lerini tespit etmiş, onlar gibi yazabilir hale gelmişti. Bu aşamada yayınevi tüm bu yazarlarla “yazmamaları” için sözleşmeler imzalamaya başlar. Kendileri yazmayacaktır; ancak “makine” onlar yerine yazacak, yazılan bu kitaplar da o yazarların adıyla yayımlanacaktır. Hemen hemen tüm yazarlar er ya da geç bu sözleşmeyi benimser; yan gelip yatarak para kazanır. Biri hariç. Bu öyküyü bize anlatan yazar. Bir yanda yarı aç bebeği diğer yanda kapıyı çalan yayınevi temsilcileri... “Robot” olgusunu ve kelimesini ilk ortaya atan kişi Çek Karal Çapek’tir. Robot kelimesi, onun 1920’de kaleme aldığı Rossum’un Evrensel Robotları kitabında geçer (ki bu kitap 1927’de “Âlemşumul Suni Adamlar Fabrikası” adıyla Osmanlıca olarak da yayınlanmış). Robot olgusu illa ki bir donanım, cihaz ya da “makine”ye atıfta bulunmak zorunda değil. Düzenli olarak belirli bir işi yapan yazılımlar da robot olabilir. Yukarıdaki Roald Dahl öyküsündeki “makine” gibi. Öykü yazmak için insan gibi kâğıt kalem ya da klavye bilgisayar kullanan bir mekanizmaya gerek yok. İnsanoğlu da zihninden geçenleri bir metin haline getirecek imkâna sahip olsa kalem, klavye gibi araçlara gereksinim duymazdı. Robot olgusu gelecek yıllarda kapımızı daha yakından çalacak gibi. Bunu destekleyen iki güncel örneği paylaşmak istiyorum. Birincisi Apple firmasının geçen yıldan itibaren robotlar konusundaki araştırmalarıyla bilinen bilim insanlarını firma bünyesine katmış (ve yatırımlarını bu yöne kaydırmış) olması. İkincisi de sorulan bir soru üzerine Microsoft firmasının kurucularından Bill Gates’in gelecek 20 yıl içinde (Roald Dahl’ın makinesine benzer) robotlardan sıkça söz edeceğimizi öngörmekte olması. Robot olgusu bize hep istisnai nahoş durumları anımsatıyor. Bunların sinemaya da uyarlanmış olması yaygın bir kitle tarafından bu nahoşluğun idrak edilmesini sağladı. İlk örnek, efsanevi bilim kurgu firmi “Bladerunner”. İsyan bayrağı açan robotların lideri, intikam duygusu ile herşeyin müsebbibi olan adamı öldürmeye gelir. Her ne kadar Harrison Ford onu durdurmaya çalışsa da başarılı olamaz. Ama lider robot finalde insandan çok insanca bir davranış sergiler ve öldürmek yerine intihar eder. İkinci örnek ise yine isyan halinde olan ancak bu kez durdurulmak zorunda kalan robotu anlatan “Ben, Robot” filmi. Robotlardan bahsederken bilim kurgu yazınının üç sütunundan birisi olan Asimov’un robotlarla ilgili üç kanununu anımsamadan olmaz: 1) Bir robot hiçbir şekilde insana zarar veremez; pasif kalarak zarar görmesine de izin veremez 2) Bir robot, birinci kuralla çelişmediği sürece, insanın verdiği tüm emirleri yerine getirir 3) Bu iki kanunla çelişmediği sürece her robot kendi varlığını korumak zorundadır. Tabii robotları sadece harici birer yazılım, donanım olarak da algılamamak lazım. İnsan vücudu da güzelce “robot” haline getirilebilir. “Sanayi toplumu”nun başlattığını belki de “bilgi toplumu” tamamlayacak. Robotlar Arasında E şındayken öldüğü sanılmaktadır. lizaveta Fedorovna Litvinova, 1845 yılında RusElizaveta Zürih’teki Rus öğrenciler arasına katıldıya’da sanayi şehri Tula yakınlarında, toprak sahi ğında, Politeknik Enstitüsü’ndeki sınıfında tek kız öğbi bir ailenin üç çocuğundan biri olarak doğdu. St. renciydi. Okulunda öğretmenlerinden saygı gördü ve siPetersburg’da bir kız lisesi olan Marinskaia’da eğitim gör yasi baskılara rağmen öğrenimini tamamlaması için ondü. Ebeveynlerinin eğitimini sürdüreceğini ummama lar tarafından cesaretlendirildi. Çar’ın 1873’teki emirlarına karşın, Elizaveta okuma isteğini hiç kaybetmedi namesi, Rusya’ya dönmeyenlerin Rusya’daki yüksek ve okulundaki öğretmenlerinden bazıları da yükseköğ eğitim kurumlarına alınmayacaklarını ve herhangi bir renim görmesi için önerilerde bulunarak onu cesaret resmi öğretmen statüsünden mahrum kalacaklarını billendirdiler. diriyordu. Kız öğrencilerin çoğu Çar’ın bu çağrısına uyElizaveta, 1860’lı yıllarda Rusya entelektüelleri ara dular ve Rusya’ya döndüler. Fakat Elizaveta ve birkaç kasında popüler bir akım olan nihilizm felsefesine eğilim dın daha bu emrin içerdiği tehditlerin boş çıkacağını umaliydi. Bu hareket, değerlerin sosyal yapılar olduğuna ve rak Zürih’te şanslarını devam ettirmek doğa bilimlerinin de toplumda ilerletici bir istediler. güç olduğuna inanıyordu. Nihilistler ayrıElizaveta Zürih’teki öğrenimini ca kadınlarla erkeklerin eşit olduğu dütamamladı ve fonksiyonlar teorisi üzeşüncesini güçlü bir biçimde savunuyorlarrine çalışmak üzere Bern’e gitti. Oradı. Elizaveta’nın matematiğe yönelmesinda matematikte en yüksek onursal dede ve kadın hakları savunucusu olmasında receye sahip doktora diploması aldı. Bu, bu felsefi eğiliminin etkisi olmuş olabilir. düzenli bir eğitime dayalı olarak bir kaÇoğu insan gibi Elizaveta da, Rusya ünidına verilmiş ilk doktora derecesiydi. versitelerinin kapılarını kısa bir süre sonElizaveta Rusya’ya döndüğünde, ne ra kadınlara açacağına inanmıştı. resmi bir öğretmenlik statüsü elde Elizaveta, Marinskaia’da nispeten iyi bir edebildi, ne de matematikte herhangi eğitim görmekle birlikte, okulun standartbir iş bulabildi. Üniversite düzeyinde Elizaveta Fedorovna ları yine de bir erkek okulunkiler düzeyinöğretmenlik için gerekli sınava girLitvinova de değildi. Bu nedenle Elizaveta bir ünimesine izin verilmiyordu. Bir mateversiteye giriş sınavında başarılı olabilmatikçi olarak kariyeri fiilen işe yaramek için hazırlık çalışması yapması gerektiğini düşün maz durumdaydı. Sonunda bir kız ortaokulunda küçük dü. Bu amaçla özel matematik dersleri aldı. Arkadaşı ma çocuklara matematik öğretmekle yetinmek zorunda tematikçi ve matematiksel fizikçi Sofia Kovalevskaya’ nın kaldı. Elizaveta’nın öğretmenlik görevi karşılığında öğretmeni Strannoliubskii ona da bir süre ders verdi. saat başına ücret ödeniyordu ve herhangi bir sosyal hakElizaveta, nihilist kadınlar grubunda aktifti ve üni kı bulunmuyordu. versite sınavına hazırlanan diğer öğrencilere de yardım Bütün bu olumsuz koşullara rağmen Elizaveta Rusediyordu. Başka birçok öğretmen de grubun hazırlık ça ya’da üniversite düzeyinde matematik eğitimi veren ve lışmalarına destek oluyordu. Elizaveta 1870’te üniversiteye matematik pedagojisine temel nitelikte katkılarda bugirmek için gerekli olan yeterlik sertifikasını aldı. Fakat lunan ilk kadın olmayı başardı. Matematik pedagojisi üzeen sonunda Çarlık hükümetinin kadınların üniversite rine 70’ten fazla makale yayımladı. Felsefesi ve bazı öğye alınması konusunda herhangi bir planının olmadığı retme metotları, matematik eğitiminde alternatif yakanlaşıldı. Bunun üzerine birçok Rus kadını Avrupa’ya git laşımlar geliştirilmesine imkân yaratıyordu. ti ve Zürih’te üniversite çevresinde önemli bir kadın öğDüşük gelirini artırmak için Elizaveta, bazı materenci diyasporası oluştu. Ebeveynlerinin karşı çıkışları matikçilerin ve filozofların biyografilerini yayımladı. Kenna rağmen Elizaveta da Zürih’e gitmeye karar verdi. Fa disinden küçük ve 41 yaşında ölen arkadaşı ilk kadın makat 1866’da evlenmiş olduğu kocası onun Rusya’dan ay tematikçilerden Sofia Kovalevskaya için yazdığı biyografi, rılmasına razı olmadı. Oysa Elizaveta’nın pasaport ala zamanının kadın bilimcilerinin deneyimine benzersiz bir bilmek için kocasının iznine ihtiyacı vardı. Elizaveta bakış niteliğindeydi. 1872’de kocasından boşandı ve böylece bir pasaport alaAvrupa kadın hareketi içerisinde de aktif olarak yer rak Zürih’e gitti. Politeknik Enstitüsü’ne kaydoldu. Fa alan Elizaveta, Dünya Kadınlar Birliği Bülteni’ne de yakat bir yıl sonra Çar II. Aleksandr, Zürih’te öğrenim gö zılarıyla katkıda bulundu. O aynı zamanda 1897’de Brükren tüm Rus kadınlarını Rusya’ya dönmeye çağıran bir sel’de toplanan Uluslararası Kadınlar Birliği Kongresi’ne emirname yayımladı. Elizaveta bu çağrıya uymayarak Zü katılan dört Rus delegesinden biriydi. rih’te kalmaya karar verdi. Çünkü aksi takdirde öğreElizaveta Litvinova’nın matematikte umut verici bir nimini asla tamamlayamayacağını biliyordu. araştırmacı olarak kariyeri kısa sürdü, fakat o Rusya’da Okulunu bitirdikten sonra Rusya’ya döndüğünde, ül en çok saygı gören pedagoglardan biri oldu. Modern ve kesinde matematikçi olarak çalışma hakkını kaybetmiş pratik metotları ve matematik öğretme felsefesi, mateolduğunu gördü. Yıllar boyunca alt dereceli bir kız oku matiksel ispatlamada alternatif yollar sundu. lunda saat ücretiyle öğretmenlik yaptı, fakat sonunda daha O öğrencileri için her zaman bir esin kaynağı oldu yüksek dereceli okullarda öğretmenlik yapma hakkını elde ve öğrencilerinden birçoğu bilimde önemli kariyer deetti. recelerine ulaştılar. Ağır bir sansür ve engelleme çağında, Rus devrimi sırasında öğretmenlikten emekli oldu özellikle de hazırladığı popüler biyografi serileriyle sosve kız kardeşiyle birlikte memleketinde yaşamaya gitti. yal konularla ilgili olarak da çalışmalar yapmış ve bu alanElizaveta Litvinova’nın 1919’daki kıtlık sırasında 74 ya da da katkılarda bulunmuştur.