Katalog

İSLAM VE BİLİM İslam dünyasında bilim ve teknolojinin durum değerlendirmesi İslam Konferansı Örgütü’ne (İKÖ) bağlı 57 ülkede 1.3 milyar insan barınıyor. Politik sistemler, coğrafya, tarih, dil ve kültür açısından büyük bir çeşitlilik sergileyen bu ülkelerde ortak payda, halkların büyük bir çoğunluğunun Müslüman olması. Diğer bir ortak nokta da bilimsel araştırma ve geliştirmeye ayırdıkları payın dünya ortalamasının oldukça altında kalmış olması. Ayrıca bu ülkelerde bilimsel faaliyetlere ilişkin istatistiksel veriler de yetersiz. Bu da sonuçta İslam dünyasında bilim ve teknolojinin durum değerlendirilmesini zorlaştırıyor. Bu zorlukları aşmaya çalışan saygın bilim dergisi Nature, resmi kaynaklardan elde ettiği bilimsel göstergeleri İKÖ ülkelerinin tümünü kapsayacak şekilde yeniden düzenleyerek, ortak bir durum değerlendirmesi yaptı. Dosyanın geniş bir özetini sunuyoruz. ları da farklılık gösterir. Dünya Bankası’nın "eğitim endeksi"ne göre pek çok ülkenin sahip olduğu insan kaynakları bilim ve teknoloji yatırımlarını daha fazla tüketiyor. Ancak bu endeks çerçevesinde en düşük performansa sahip 20 ülkenin 15’inin İKÖ’ne üye ülkeler olduğu görülüyor. Bunların başında Afrika ülkeleri, Bangladeş ve Pakistan geliyor. İKÖ ülkelerinin bilim ve teknolojiye yaptıkları düşük yatırımlar, ayrıca yetersiz sayıda ve zayıf bilimsel çalışmalarda da kendini gösteriyor. Bu bağlamda hem bilim adamı sayısı düşük, hem de bilimsel makale sayısı da yetersiz. 19962003 yılları için Dünya Bankası Gelişim Göstergeleri, 19 İKÖ ülkesi için bir milyon kişiye düşen bilim adamı sayısını ortaya çıkartıyor. Bu ta zenginlikteki diğer dünya ülkeleriyle karşılaştırıİKÖ ülkeleri dünya ölçeğinin en dibinde yer alıyorlabilir. Gelir düzeyi söz konusu olduğunda, hiçbir üllar. Performansı en yüksek ülkelerde (Finlandiya, İzke, bilimsel harcamalarda petrol zengini ülkeler kalanda, İsveç ve Japonya) her milyon kişiye 5.000 bidar cimri değildir. Örneğin Suudi Arabistan ve Kulim adamı düşüyor. İKÖ ülkelerinde en yüksek puan veyt’in bilimsel harcamaları, en yoksul İKÖ ülkesiÜrdün’e ait. Bu ülkede bir milyon kişiye 1.927 bilim ne oranlandığında çok düşüktür. adamı düşüyor. Bu arada İKÖ ortalaması 500. Bilimsel araştırmalara para akıtılmamasının neABD Ulusal Bilim Vakfı’nın veri tabanında bidenlerinden biri harcamalarda geçerli olan önceliklimsel üretimi en düşük 28 ülkenin yarısı İKÖ’ye lerdir. Pek çok İKÖ ülkesi, özellikle de en zenginleüye. 2003 yılında dünyada ortalama bir milyon kişiri, bilim, eğitim ve sağlığa harcadıklarından daha ye 137 makale düşüyor. Ancak bilimsel verilere safazlasını silahlanmaya harcarlar. Askeri harcamahip 47 İKÖ ülkesinin hiçbirinde bir milyon kişiye larda başı çeken 6 ülke İKÖ üyesidir. Bunlar Ku107’den fazla makale düşmüyor. Bu arada İKÖ ortanın en düşük bilim bütçelerinin yakınlarında gezinveyt, Ürdün, Suudi Arabistan, Yemen, Suriye ve laması yalnızca 13. se de bunların eğitime ayırdıkları pay çok büyük bir Umman’dır. Bunların her biri 2003 yılında Dahası, son 20 yıldır 24 İKÖ ülkesinin ürettiği çeşitlilik sergiler. Malezya, Suudi Arabistan ve YeGSMH’nın yüzde 7’sinden fazlasını silah alımına bilimsel makale sayısının aynı kaldığı veya düşüş men’in göreceli eğitim bütçeleri dünyanın en yükharcamışlardır. Buna karşın Afrika’daki İKÖ ülkelegösterdiği görülüyor. Bu arada bazı çarpıcı istisnalar sekleri arasında sayılabilir. Fas, Tunus ve İran da rinin silahlanmaya ayırdıkları pay Asya’daki İKÖ söz konusu. Türkiye’nin ürettiği ortalama makale eğitime ciddi bir pay ayırırlar. Bu 6 ülke dünyada ülkelerine göre çok düşüktür. sayısı 1988’deki 500’den 2006’da 16 bini aştı. (Şekil eğitime en fazla yatırım yapan 25 ülke arasında yer 2) Diğer bir yükselen yıldız da İran. İran, 10 yıl önalır. EĞİTİME YATIRIM ce yılda 100’den az makale üretirken, bugün yaklaİKÖ ülkelerinin eğitim alanındaki performansİKÖ ülkelerinin bilime ayırdıkları bütçe dünyaşık 2.000 makale üretiyor. Bu iki ülke de bir zamanlar İKÖ’nün makale şampiyonu MıŞEKİL 1: İKÖ ülkelerinde gelir gruplarına göre Araştırma/geliştirme harcamaları sır’ı geride bırakmış durumda. Mısır’da makale sayısı 1988 ile 2003 yılı arasında çok yavaş bir gelişme gösterA/G HARCAMALARI DÜNYA BANKASI GELİR GRUPLARI di. İKÖ VERİLERİ E ndonezya’dan Fas’a, Uganda’dan Kazakistan’a kadar uzanan coğrafya’da nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan ülkelerde 1.3 milyar insan yaşıyor. İslam dünyası politik sistemler, coğrafya, tarih, dil ve kültür açısından büyük bir çeşitlilik sergiliyor. Ancak bilim ve teknoloji söz konusu olduğunda bu ülkelerin pek çoğunda bilim oldukça zayıftır; araştırma ve geliştirme yatırımları dünya ortalamasının çok altındadır. Bütün bunlar bilinen gerçekler. Peki ya bu genel tablonun altında yatan ayrıntıların ne kadarı doğru? İSTATİSTİKSEL VERİ AZLIĞI İslam Konferansı Örgütü’nün (İKÖ) resmi istatistiksel veri tabanı, internet kullanıcılarından, traktör sayısına kadar bu 57 ülkenin her biri hakkında bilgi içerir. Ancak bilimsel araştırmalarla ilgili bilgi yok denecek kadar azdır. Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi örgütlerin veri tabanlarında da İKÖ ülkelerine ilişkin bilimsel veriler yeterli değildir. Bütün bu veri İslam yetersizliği aslında, bu ülkelerin bilime çok fazla ilgi duymamalarının bir ülkelerinde yansıması olabilir. ARGE harcaNature, İKÖ ülkelerinin bilimsel ması ortalave teknolojik durumlarıyla ilgili daha ma yüzde 0.34 ayrıntılı bir tablo elde edebilmek için resmi kaynaklardan elde ettikleri biiken, dünya limsel göstergeleri yeniden düzenleortalaması yerek tüm İKÖ ülkelerini içine alan yüzde 2.36. genel bir değerlendirme yaptılar. UNESCO veya Dünya Bankası Gelişme Göstergeleri gibi güvenilir kaynaklar İKÖ ülkelerindeki bilimsel harcamalara ilişkin az sayıda veri içerir. Ancak 19962003 yıllarını kapsayacak şekilde, 20 İKÖ ülkesi için bu bilgileri birleştirince, araştırma ve geliştirme harcamalarıyla ilgili ortaya anlamlı bir rakam çıktı. Yüzde olarak ifade edilen bu rakam, gayri safi milli hasılanın yüzde 0.34 dolayında bir orandı. Oysa aynı dönemde dünya ortalaması yüzde 2.36 idi. İKÖ ülkelerinin pek çoğu dünyanın en yoksul ülkeleri arasında yer almakla birlikte, bunların harcamaları, benzer gelir aralıklarındaki ulusal ortalamalarla karşılaştırıldığında sürekli olarak düşük çıkar. Bunların içinde tek istisna Malezya ve Türkiye’dir. Bir tek bu ülkelerin bilimsel harcamaları or Gelir grupları Yüksek: Ülkeler Bahreyn, Brunei Darüsselam, Kuveyt, Katar; Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri Gabon, Lübnan, Libya; Malezya, Umman, Türkiye BİLİMSEL BÖLÜNME İKÖ ülkelerinin yayımladığı makaleler çok geniş bir bilim dalı çeşitliliği sergiliyor. Sağlık ve sosyal bilimlerin, Güney Asya ve Afrika ülkelerinin dışında pek fazla ilgi çekmediği görülüyor. Kimya ve fizik bilim dallarındaki makaleler Orta Asya Ülkelerinde daha yüksek bir paya sahip olurken, yaşam bilimleri Kuzey Afrika, Endonezya, Suudi Arabistan ve Malezya’da yoğun ilgi çekiyor. Mühendislik daha çok Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde ilgi merkezi konumunda. İKÖ ülkeleri patent konusunda sıralamaya giremeyecek kadar düşük bir performans sergiliyor. Teknolojik rekabetteki bu yetersizlik, dış satımları içindeki ileri teknoloji içeren ürünlerin çok düşük bir orana sahip olma Üst orta: sı anlamına geliyor. Bu ülkelerin içinde Malezya bir istisna oluşturuyor. Bu ülkenin tüm dış satımları içinde ileri teknoloji ürününün payı yüzde 58’lerde seyrediyor. Diğer taraftan ileri teknoloji ürünlerinin yüzde 10’un üzerine çıktığı iki ülke daha var. Bunlar Fas (%11) ve Endonezya (%14). Bu farklılıklar göz önünde bulundurulduğunda İslam dünyasındaki trendleri bir bütün olarak Cezayir ele almak zorlaşıyor. Bahreyn Fakat İKÖ’nün perBangladeş formans açısından Kamerun en üst ve en alt sıraMısır larında yer alan ülEndonezya kelere bir göz atınca İran umut verici gelişmelerin olduğu izleniyor. Örneğin Türkiye zengin petrol kaynaklarına sahip olmamasına karşın, bilimsel açıdan en başarılı İKÖ üyesi. Türk aydınları bu başarının 1923 devriminden kaynaklandığını düşünüyor. Bu devrim ülkede anayasaya dayalı laik bir devletin kurulmasına yol açtı. Onlarca yıldır Türkiye Avrupa Birliği’ne (AB) üye olmak için gayret sarf ediyor. Resmi görüşmeler geçen yıl başladı. 2003’teki bilimsel fonların üç katına yükseldiği göz önünde bulundurulursa, söz konusu müzakereler, Türkiye’nin AB’ye üye devletlerle daha yakın yapısal bir işbirliğine girmesini gerekli kılıyor. Modern Türkiye Osmanlı İmparatorluğunun yıkıntıları üzerinde yükseldi. Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün en büyük arzusu, ülkesinin Batı uygarlık düzeyini yakalamasıydı. Üniversiteler Arap alfabesinden Latin alfabesine geçtiler ve böylece Batılıların eserlerinden yararlanmaları kolaylaştı. Atatürk, ayrıca, tüm ülkede okuma yazma seferberliği başlattı. +16.0000 ŞEKİL 2 Yılda yayımlanan bilimsel makale sayısı Ürdün Kuveyt Lübnan Malezya Fas Nijerya Umman Pakistan Suudi Arabistan Suriye Tunus Türkiye Uganda Birleşik Arap Emirlikleri Alt orta: Arnavutluk, Cezayir, Azerbaycan, Kamerun, Cibuti, Mısır, Guyana, Endonezya, İran, Irak, Ürdün, Kazakistan, Maldivler, Fas, Surinam, Suriye, Tunus, Türkmenistan, İşgal Altındaki Filistin Toprakları DENGELEME GİRİŞİMLERİ Kemalist miras, Batılı tarzı bilimsel örgütlerin ve politikaların gelişmesi için uygun bir zemin hazırladı. Fakat dini kamu yaşamının dışında tutma ısrarı, kendi kısıtlamalarını da beraberinde getirdi. Örneğin kadınların devlet üniversitelerinde baş örtüsü takması yasaktır. Buna karşın akademik yaşamda Türkiye ciddi bir kadın katılımına sahip. Bu katılım oranı bazı EU ülkelerinden bile yüksek. En alt sıralarda yer ayan ülkelere bir göz atarsak, 57 İKÖ ülkesinin içinde Sahraaltı Afrikası’nda yer alan 21 ülkenin, Kamerun ve Gabon’un dışında en yoksulu olduğunu görürüz. CBT 1039/12 16 Şubat 2007 DÜŞÜK GELİR Düşük: İKÖ için araştırma/geliştirme verileri (sağda) aynı gelir grubundaki diğer ülkeler ile karşılaştırılıyor. Analiz 20 İKÖ ülkesini kapsıyor. Bu ülkeler tabloda koyu renk ile gösterilmiş. Ayrıca Dünya Bankası gelir gruplarına göre sıralanmış. Afganistan, Bangladeş, Benin, Burkina Faso, Çad, Komor Adaları, Fildişi Sahili, Gambia, Gine, GineBissau, Kırgızistan, Mali, Moritanya, Mozambik, Nijer, Nijerya, Pakistan, Senegal, Sierra Leone, Somali, Sudan, Tacikistan, Togo, Uganda, Özbekistan, Yemen Yazının devamı arka sayfada CBT 1039/13 16 Şubat 2007 ALT ORTA GELİR ÜST ORTA GELİR Y Ü K S E K DÜNYA GELİR ORTALAMASI 2006 Dünya Bankası Gelişme Raporu’na göre, Sahraaltı Afrikası’nda sürmekte olan ekonomik gelişme hareketi "Son beş yılın en önemli öykülerinden biridir". Eldeki en son 2004 verileri, 20 yıllık bir gerilemeden sonra son beş yıl içindeki büyümeyi net bir şekilde gösteriyor. Bu gelişme baş nedeni petrol olmakla birlikte tarım da öne çıkıyor. İKÖ ülkelerinden Çad’ın ekonomisi yılda %10, Nijerya’nınki % 6 büyüme gösteriyor. Fakat bu ülkeleri bütünüyle ele alırsak ekonomik düzeyin, Milenyum Gelişme Hedefleri’nin tutturmak için gerekli olan minimum %7’nin altında olduğu ortaya çıkıyor. Aralarında Fildişi Sahili ve Gabon’un da bulunduğu bazı ülkelerde büyümenin negatif olduğu görülüyor. Tahmin edilebileceği gibi bilim de buna bağlı olarak gelişemiyor. Ve veri azlığına karşın, Sahraaltı Afrika ülkelerinde bir milyon kişiye 20 bilim adamı ve mühendis düşüyor. Oysa Latin Amerika’da bu sayı 250’lerde seyrediyor. Burada gelecek vaat eden tek ülke Nijerya. Nijerya geçen temmuz ayında petrolden elde ettiği gelirlerin içinden 5 milyar doları bilim ve teknoloji fonuna aktaracağını duyurdu. Bu da bugüne dek Afrika’da bilime ayrılan en büyük fon anlamına geliyor. Diğer ülkeler de Türkiye ve Nijerya’yı izleyebilirlerse, bu bilimsel göstergeler on yıl içinde çok farklı bir yere gelebilir. İlk aşama olarak, İKÖ hükümetlerinin bilimsel faaliyetleriyle ilgili daha fazla veri toplaması gerekiyor. Ayrıca bu verilerin uluslararası veri tabanında yer alabilecek kadar güvenilir olması ön koşul. İSLAM VE BİLİM