Katalog

TartışmaEditöre Mektup Biyoetik alanında uluslararası gelişmeler ve Türkiye Günümüzde, biyoetikle ilgili tartışmaların ana temasını, biyoteknolojideki gelişmeler karşısmda, şimdiki ve gelecek kuşaklar açısından insan haklarının ve insan onurunun korunmasını güvence altına almak, insan doğasının araçlaştırılmasına izin vermemek endişeleri oluşturmaktadır. en bılımlerınde ve bıyoteknolojıde gerçekleştırılen ılerlemeler, kalı tımsal sdğlık sorunlarının onlenebılmesı, ınsanların ve toplumların yaşam kalıtelerının yukseltılmes], insan omrunun uzatılması konularında buyuk umutlar vermektedır Ru gelışmelerın etkılerı ulkemızde de hıssedılmekte, uremeye yardımcı tedavı merkezlerı, genetık tanı merkezlerı, gobek kani bankaları, kok hucre araştırma amaçlı dernekler kurulmaktadir Genetık testler, kok hucre araştırmaları, empldiıtdsyoıı oncesı genetık tanı, tedavı amaçlı klonlama* gıbı terımler gunluk hayatımızda sık sık kullanılmaktadır da, bırılerının tercıhlerme gore verılmesıne yol açtıgı, bu nedenle amdc.li bır kalıte kontrolu olduğu, bunun ınsanların şartlı olarak ydratılması ve araçlaştırılması anlamııid geldıgı belırtılmektedır Ayrıca, genlerımıze mudahdle edılebılmesı, genetık ozellıklerımızm program lanabılmesı, ınsan olarak kendı turumuze duyduğumuz .saygıyı ortadan kaldıracak, yaşamddkı se^ımlerımızı sınırlayacdk, ozgur ve eşıt bıreyler olarak bırbırmıızle ılışkılerımızı etkıleyebılecek gelişmeler olarak degerlendırılmektedır sorunlardır Bu sorunların acılıyetı ve onemı, genelık teknıklerınden çok buyuk gelır elde etıne fırsatının dogmuş olmasından ve genetık verılerınm gıderek artan olçude mala donuşmesınden kaynaklanmaktadır Oncelıkle, genetık teknıklerının ve verılerınm tıcarı degerının keşfedılmesı ve bu degerden pay kapma yarışı başlamıştır Buna bağlı olarak, en zengın gene tık çeşıtlılığm gelışmekte olan ulkelerde bulunduğu ve kendı ıçıne kapalı toplumlar uzerınde yapılan genetık araştırmalarm, bazı hastalıklara karşı genlerın sağladıgı dırençle ılgılı bılgı edınılmesıne olanak saglayacağı dnlaşılmıştır Ayrıca, genetık çeşıtlılıktekı bu zengınlıkten bdğımsız olarak, gelışmekte olaıı ulkelerde, genetık verı topldmdnın, ılaçlara karşı duyarlılığın ve davranışsal tepkılerın anldşılmdsı konusundakı klınık deneyler başta olnidk uzere genetık araşolan ulkelerın bu alandakı başlıca sorunlarıdır Turkıye, genetık çeşıtlılık açısından zengın bır ulke olmasının yanısıra, gelışmış bır çok ulkede genetık ve bıyoteknolojı araştırmalarınm nılelığı uzerınde uygulanan yasal denetımlerı henuz uygulamamaktadır Bu nedenle, gen bılımlerının ve bıyoteknolojının gelıştırılmesı amacını taşıyan araştırmdların serbestçe yapılabılmesı bakımından çekıcı bır ortam oluşturmaktadır G ULUSLARARASI KURALLAR OLUŞTURMA Çagdaş biyoetik sorunldrıyla ılgılı olarak ulu.slararası alanda lıukuk kuralla rı oluşturma çalışmaları yenı bır gelışme olarak karşımıza çıkmaktadır Bu alanda en kapsamlı çalışmalar, dunya duzeyınde Bırleşmış Mılletler Eğıtım, Bılım ve Kultur Orgutu'nde (UNESCO), bolgesel du zeyde ıse Avrupa Konseyı'nde gerçekleştırılmektedır UNESCO, çagdaş biyoetik sorunlarla ılgılı ılk ulu.slararası belge oldiı 1997 tarıhlı "Insan Genomu ve Insan Hakları Evrensel Bıldırgesı"nı ve 2003 tarıhlı "Insan Genetık Verılerı Hakkında Uluslararası Bıldırge"yı hazırlamıştır 1998 yılında Bırleşmış Mılletler Genel Kurulu tarafından da onaylanan "Insan Genomu ve Insan Hakları Evrensel Bıldırgesı", bılım sel araştırma yapma ozgurlugunu teyıd etmekte ve ınsan genomu uzerınde yapılan bılımsel araştırmalarda ınsan onurunun korunması ve ınsan haklarının gu vence altına alınması ıçın gozetılmesı gereken ılkelerı belırlemektedır Insan kopyası yaratmak amacıyla klonlamayı yasaklayan ılk uluslararası belge olması bakımından da onem taşıyan sozkonusu bıldırge, Bırleşmış Mılletler Sıslenu'ııde, bı yoteknolojı ve ııısan hakları alanındakı en temel belgedır UNESCO'da son olarak, "Biyoetik Konusunda Evrensel Normlar Bıldırgesı" hazırlanmaktadır UNESCO Genel Kuru lunun 2005 Sonbahar toplantısında uye ulkelerın onayına sunulması beklenen bıldırge, kabul edılmesı halınde bu aldnda şımdıye kadar oluşturulaıı en kapsamlı ve en temel biyoetik belgesı olacaktır UNESCO bunyesınde ayrıca, 1993 yılından bu yana çalışmakta olan Uluslararası Biyoetik Komıtesı (IBC), biyoetik sorunlarıyla ılgılı raporlar yayınlamakta, uye ulkelere bu alandakı mevzuatldrını yonlendırıcı tavsıyelerde bulunmdktadır IBC, orneğın, 2001 yılında hazırladıgı bır raporda, uye ulkelerden, ınsan embrıyosu uzerınde araştırma yapılması konusunda ulusal duzeyde tartışma başldtmalarını ve bu konuddkı ulke tutumu belırlenınceye kadar, bu çeşıt araştırmaların yapılmasııu ızın verılmemesını tavsıye etmıştır Aynı raporda, IBC, ayrıca, tup bebek uretımınden arta kalan embrıyoları araşlırnıa amacıyla bağışlamak konusunda karar verılmesı ıçın gereken surede, embrıyo Bu gelişmeler, aynı zamanda, ınsanın kendı yaşdm surecı ve yeryuzunu paylaştığı dığer canlıldrın yaşam sureçlerı uzerınde denetım kurmasını, bıyolojık evrımı yonlendırmesını ve bır anlamda "Tanrı rolu"nu ustlenmesını olanaklı kılmıştır Toplumsal, kulturel, hukuksal ve etık kaygılara yol açan bu durum, once gelışmış ulkelerde, şımdı de çeşıtlı uluslararası kuruluşlarda bıyoetıkçıler, bılım adamları, insan hakları uzmanları, filozoflar, hukukçular ve dıplomatlar tarafından tartışılmaktadır Bu alandakı kaygıların ve tartışmaların ulkemızde bıyoteknolojık gelışme lerle ılgılı haber ve degerlendırmelere yansılılmaması, konunun ele alınışmda onemlı bır eksıklık oluşturmaktadır TARTIŞMALARIN ANA TEMASI Gunumuzde, biyoetikle ılgılı tartışmaların ana temasını, bıyoteknolojıdekı gelişmeler karşısmda, şımdıkı ve gelecek kuşaklar açısından ınsan haklarının ve insan onurunun korunmasını guvence altına almak, ınsan doğasının araçlaştırılmasma ızın vermemek endişeleri oluşturmakladır Gen bilgilerının çozulmesı, ınsanı, taşıdığı genetık ozellıklere mdırgenmesı tehlıkesıyle karşı karşıya getırmıştır Be lırlı genetık olçutlere uymayan ınsanların, aılelerın, soylarm ve toplumların ayırımcılığa ugratılmasından kaygı duyulmaktadır Bu tartışmalarda, orneğın, gen bıtgılerının ınsanların ışe almmalarında, sıgortalanmalarındd kullanılması halınde ortaya çıkabılecek sorunlar üzerınde durulmaktadır Tartışmalarda aynı şekılde, ulkemızde yasaklanmamış olan emplantasyon oncesı genetık tanı uygulaması da ele alfnmaktadır Bu uygulamanın, bır ınsanın varolmasına ılışkın kararın genlerınm taşıdığı potansıyele gore, doğanın dışm Bu endışelere, gen bılımlerı ve bıyoteknolojıdekı ardştırmaların, buyuk olçu de, yatırımcıldrm çıkarları doğrultusunda yonlendmlmekte olmasının ve hukumetlerın bılımsel yarışmada prestıj kazanma kdygılarının yarattığı guvenstzlık yol açmaktadır Çagdaş lıberal toplumlardd, bı lımteknolojı ve ekonommın yarattığı ıv menın, ınsanlığı oldubıttılerle karşı karşıya bırakmdMiıdan kaygılanılmakta, bu nedenle, şımdıye kadar engellenmemış olan bılımse) araştırma yapma ozgurluğune sınırlama getınlmesıne gereksınım duyul maktadır BİYOETtK SORUNLAR Ote yandan, gen bılımlerındekı ve bıyoteknolojıdekı ılerlemeler, gelışmış ul kelerle gelışmekte olan ulkeler arasında "genetık bolunme" olarak adlandırılan yenı bır uçuruma yol açmıştır Bu durum, Bırleşmış Mılletler Insan Hakları Yuksek Komıserlıgının 2002 tarıhlı Insan Hakları ve Bıyoteknolojı başlıklı raporunda aşagı dakı şekılde dıle getırılmektedır "Genetık verılerın patentlenebılmesı ve tıcaretınden kaynaklanan fayddnın paylaşımıyla ılgılı sorunlar, ınsan hakları ve bıyoteknolojı alanlarında en onemlı lırma yapmanın malıyetı ddha dusuktur Butun bu gelışmelere bağlı olarak, aynı anda global ve bolgesel uluslararası tıcaretın serbestleştmlmesı, genetık verı tıcaretının ve klınık denemelere ılışkın hızmetlerın uluslararası tıcaretını kolaylaştırmıştır Son olarak da, patentleme veya baş ka yontemlerle ınsdiılarm genetık verılerı uzerınde fikrı mulkıyet hakkı talep etme ımkanı yaratılmış ve muzakeresı Dunya Tıcaret Orgutu (WTO) tarafmdan yapılan "Fıkrı Mulkıyet Hakldrınııı Tıcaretle Ilgılı Yonlerıne Ilışkın Anlaşma" (TRIPS)yla, bu alanda global duzeyde standart bır rejım oluşturulmuştur" Rapora gore, • gelışmekte olan ulkelerden tıcarı amaçla genetık malzeme toplanmasının ve ıhraç edılmesının, bu ulkelere hıçbır maddı yarar getırmeksızın yapılabilmesı; • genetık urunlerın gelıştırılmesı amacını taşıyan araştırmalard deneklık eden ınsanlara fayda sağlamamaları, • bu dldiıdakı tıcaretten elde edılen gelırın yalnızca patent sahıbınde toplanınası, bıyoteknolojı bılgısı gelışmış ulkelerde yogunlaşırken, tıbbı araştırmaların da gene gelışmış ulkelerın gereksınımlerıne gore belırlenmekte olması, gelışmekte 914/20 25 Eylül 2004