Katalog

OtoTeknik Fren patlar mı? Aslında fren patlaması denilen durum üç sorunun bir arada oluşmasından başka bir şey değil. Bu sorunun oluşumunu önlemek için de aşağıdaki tedbirler alınmalı: 1) Öncelikle şehirlerarası otobüslerden başlayan ve tüm ticari taşıtları içeren bir hız sınırlayıcı takılması zorunluluğu getirilmesi ve etkin denetim. 2) Aşırı yüklemenin önlenmesi. 3) Araçların teknik denetimlerinin (fenni muayene) AB Teknik Mevzuatı'na göre yapılması. 4) Sürücülerin eğitimi. Alpay Lök (*) azetelerde sık sık "fren patlaması" sonucu oluşan şu kaza haberleri ile karşılaşıyoruz: " Şchiriçi yolcu otobüsünün freni patladı 3 kişiyi ezdi, şoför "Frenim patladı' dedi"; "Parketmiş TIR yokuş aşağı kaydı ve 5 aracı ezdı, sürücü 'el freni hoşalmış' dedi" İster istemez herkesin aklına şu soru gelmektedir: "Fren bir lastik gibi aniden patlar mı?" Günümüzde lastiklerin (yarılma hariç) aniden patlaması tarihe karışmıştır. İçsiz lastikler giren bir çivi ile aniden patlamamakta, yaranın büyüklüğüne göre yavaş basınç kaybetmektedir. Son geliştirilen bir sistemle gösterge panelinde bir uyan sistemi ile sürücü bu durumdan haberdar edilebilmektcdir. Frenlerle ilgili durum da buna benzer. Fren sisteminin herhangi bir yerinde oluşabilecek bir ve hatta iki hata/arıza durumunda bile aracı durdurabilecek en az bir yedek sistem vardır. 71/320/AT fren yönetmeliğinin AT'de devreye girdiği 1970'lerin başından itibaren üretilen araçlarda 'İki Devreli Ana Fren Sistemi' ve ayrıca acil durumlarda aracı yavaşlatabilen kademelendırilebilir tip bir el freni vardır. Havalı veya hidrolik bir fren sisteminde bir arıza nedeniyle iki fren devresinden birisi devre dışı kalabilir. Bu durumda gösterge panelinde (!) şeklinde kırmızı bir uyan lambası yanar ve bunu gören sürücü fren pedalına sonuna dek basarak sağlam kalan diğer fren devresi ile aracı güvenli şekilde durdurabilir. niyle frenlerin yetersiz tutması veya tutmaması nedir? Bu soruya yanıt verebilmek için önce fren arızaları veya fren noksanlarının kazaların oluşumuna ve kazaların önlenmelerine etkilerini incelemek gereklidir. Almanya'da 19841991 yılları arasında ticari taşıtların karıştığı kazalarla ile ilgili yapılan bir araştırmaya (*) göre araçların yüzde 20'sinde kazaya neden olan (veya önleyemeyen) frenlerle ilgili teknik bir noksan bulundu. Bu teknik noksanların yüzde 57'sinin sorumlusunun, araçların bakımını eksik yaptıran sürücüler ve yanlış yapan servisler oldugu saptandı. Ulkemizde kazaların ıstatistiksel olarak değerlendirilmesinde yüzde 95 sürücü kusuru görüldüğü için ne kadar frenden kaynaklanan teknik kusur olduğu bılinmiyor. Almanya'da kamyonların her 6 ayda bir, otobüslerin de 3 ayda bir AB mevzuatına uygun Taşıt Teknik Denetimi (96/96/EC) ve ulusal mevzuata uygun Güvenlik Denetıını (SP) olmak üzere ıkı ayrı teknik denetimden geçtiğı göz önüne alınacak olursa, bu oranın Türkiye'de Almanya'dan dalıa düşük olnıadığı varsayımı yapılabilir. Öte yandan araçların bir kısmı (AB ortalaması yüzdel, Almanya'da yüzde 4) sadece belirlenen bu aralıklarda değil yol üstünde durdurularak da denetlenmektedir. Yetersiz tutma Araçların frenlerinin bakım ve ayar durumları teknik denetimlerle ko laylıkla saptanıp kontrol altına alınabilir. 2 Yanlış kullanım sonucu aşırı ısıulması nedeniyle frenlerin yetersiz tutması veya tutmaması nedir? Tekerlek freni dediğimiz ve fren kuvvetini veren kampana/balata veya disk/balata ikilisi arasındaki sürtünme katsayısı sıcaklıkla birlikte (yarış araçları hariç) azalmaktadır. Buna sıcaklık "fading"i denir. Ana Fren Sistemi dediğimiz ayak freni, bir aracı belli bir durma mesafesinde ve ortalama fren ivmesiyle durdurmak üzere tasarlanmıştır. Ana Fren Sisteminin özellikle ticari taşıtları yokuş aşağı yavaşlatmak için kullanılması aracın ağırlığına bağlı olarak frenlerinin aşırı ısınmasına neden olmaktadır. Bu durumda frenler soğuk duruma göre çok zayıflayabilmektedir. Kampana/balata ikilisindeki bu fren kuvveti azalması (örnek bir ticari taşıt balatası için 40km/h hızda) 100 °C sıcakhktan 400°C sıcaklığa çıkıldığında yüzde 60 civarındayken, disk/balata ikilisinde yüzde 10 civarında olmaktadır. Yukardaki değerlendirmeden disk frenler için "ne kadar ısıtılırsa ısıtılsınlar sorun yok" diye bir sonuç çıkarılmamalı. Kampana/balata ikilisi 400 "C üzerine çıkamazken, disk/balata ikilisi çıkabilmekte, fakat daha da yukarılara çıkıldığında balatalar yanmakta ve disk yüzeyleri bozulmaktadır. Vites küçultun Doğrusu , yavaşlamak için ayak freni yerine, küçük araçlarda vites küçülterek motor kompresyonu, büyük araçlarda da yavaşlatıcı (retarder) kullanılmasıdır. Bu şekilde tekerlek frenleri soğuk kalacak ve acil bir fren gereksiniminde istenilen etkinlikte fren kuvveti verecektir. 3 Yüksek hız nedeniyle frenlerin yetersiz tutması veya tutmaması nedir? Tekerlek frenindeki kampana/balata veya disk/balata ikilisi arasındaki fren kuvveti aracın hızıyla birlikte azalır. Buna hız "fading'i denir. Bu azalma kampana/balata ikilisinde disk/balata ikilisine göre daha çok olmaktadır. Kampana/balata ikilisindeki bu fren kuvveti azalması (bir cins ticari taşıt balatası için 100°C sıcaklıkta) 40 km/h hızdan 120 km/h hıza çıkıldığında yüzde 30 civarındayken, disk/balata ikilisinde yüzde 10 civarında olmaktadır. Aynı deneme aynı 120 km/h hızda fakat 400 °C balata sıcaklığında yapıldığında fren kuvveti azalması kampana/balata ikilisinde yüzde 70 olmaktadır. Sürücü fren pedalına basar, fakat sanki pedal boşalmış gibidir. Yani frenler tutmaz. Aynı şartlarda fren kuvveti azalması disk/balata ikilisinde yüzde 20 civarında olmaktadır. Ulkemizin ekonomik şartları , araçlarımızın bakım ve denetim durumları göz önüne alındığında gerçekten de "sürat felakettir". Hız "fading"i nedeniyle frenlerin zayıflama sorununu kontrol altında tutabilmek için hızın kontrol altında tutulması gerekır. Bu da ancak sürücü eğitimi, etkın denetim ve ticari taşıtlarda hız sınırlayıcı ile mümkündür. Verilen bu değerler fabrika çıkışı, yeni veya bakımlı tekerlek frenleri içindir. Bakımsız frenlerde bu değerlerin daha kötü olması beklenmelidir. Sonuç Lastik patlamalarının neredeyse tarihe karıştığı gunuınuzde fren patlamaları da tarihe karışmıştır. Modern fren sistemlerinde fren sisteminde oluşabilecek bir ve hatta iki arıza durumunda bile aracı durduracak en az bir yedek sistem daha vardır. Ancak frenler bakımsız olduğunda, aşırı ısındıklarmda ve aşırı hızlı araç kullanıldığında fren yetersiz tutar veya hiç tutmaz. Bu sorun tamamen kullanıcı sorumluluğundadır. Aslında fren patlaması denilen durum yukanda saydığımız üç sorunun bir arada oluşmasından başka bir şey değildir. Bu sorunun oluşumunu önlemek için de aşağıdaki tedbirler alınmalıdır: 1) Öncelikle şehirlerarası otobüslerden başlayan ve tüm ticari taşıtları içeren bir hız sınırlayıcı takılması zorunluluğu getirilmesi ve etkin denetim. 2) Aşırı yüklemenin önlenmesi. 3) Araçların teknik denetimlerinin (fenni muayene) AB Teknik Mevzuatı'na göre yapılması. 4) Sürücülerin eğitimi. <*) Ağır Ticari Taşıt Kazalarmda Araç Hatalanmn Etkisi: ALPAY LÖK, Trafıkte Güvenlik ve Çağdaş Uygulamalar Sempozyumu (2628 Kasım 1993 İzmir), TMMOB Makina Mühendisleri Odası G Patlamaz, ama bakımsızsa tutmaz İki devrenin birden arızalanması durumunda bile araç el freni ile durdurulabilir. İki devreli fren sistemlerinde oluşabilecek bu en kötü varsayımda bile fren patlamaz! Ancak, bakım eksikliği, frenlerin yanlış kullanım sonucu ısıtılması ve yüksek hız nedenleriyle fren yetersiz tutar veya hiç tutmaz. 1 Bakım ve ayar eksikliği nede 886/213 Mart 2004