Katalog

TartısmaEditöre Mektup Lise Coğrafya 1' kitabında 'iklim' ucubeleri Mikdat Kadıoğlu, coğrafya kitabınm iklim bölümünü inceliyor ve oradaki bilimsel yanlışlıkları sıralıyor. S ayın Celal Hotam, Cumhurıyet Bılım l'eknık dergısınde 2 Ekım 2004 tarıhıııde yayımlddıgınu 'Aldatılan Zavallı TC Oğrencılerı" yazısını okuyunca bu konuya kendı uzmanlıgımda katkıda bulunmak ıstedım "Lise Coğrafya 1" adlı aynı kı1 tabı alıp "ıklım başlıklı uçuncu bolumu m celedıgımde ele^tırılerınızın meteoroloji/iklim bılımı ıçın de tamamen geçerlı oldugunu gordum Once neye dayanılarak meteorolojı ve ıklım gıbı fen agırlıklı bır konunun, ulke mızde sozel sayıldiı coğrafya kıtaplarının bır bolumune sıkıştırılmaya çalışıldığını anlamaya çalıştım Sayfa 12'de Şema 1 olarak verılen (.oğrafyanın altı alt bolumunun bırının altmda "ıkJım" oldugunu gordum. Fızıkı coğrafyada ıklım ıle bırlıkte, yuzey şekıllerı, okyanuslar, denızler, göller, akarsular, yeraltı suları, bıtkı ortusu ve hayvanları ıncelendığı soylenıyor Aslında bu konuların (atmosfer bılımlerınden oşınografiye kadar) her bırı kendı başına bırer bılım dalıdır Bu yapay sınıflandırma ve zorlama Turkıye'de, ıklım konusu altında bır çok bilimsel yanlışın yapılmasına yol açıyor Soyledığınız gıbı bu bolumde verılen bazı bılgıler yaıılış, yanlış anlaşılmış ve bayat bılgılerden derlenerek oluşturulmuş Olayları fızıksel anlamda tarıımayanlar, deyım ve kavramları gunluk, ulusal ve ulusla rarası çalışmalarda kullanmayanlar, onları sadece sozluktekı kelıme anlamına bakarak açıklamaya çalışılınta ortaya garıp şeyler çıkmış Atatürk'un soyledığı gıbı "Bılım tercume ıle degıl, tetkık ıle yapılır "Maalesef bu kıtapların çoğu doğru durust tercume bıle değıl Ulkemızde yazılan ders kıtapları nın bır kısmı çok eskı Turkçe kıtaplardan derlenmektedır Eskı kıtapların da daha eskı kaynaklar kullanılarak hazırlandığı duşunulurse çocuklarımıza sunulan bılgıler yuzyılı aşan bır yaşta Ayrıca bu kıtaplardakı yanhşlar maalesef Turk Dil Kurumu (TDK) (îuncel Turkçe Sozlugu'ne (http //www tdk org tr/) de oldugu gıbı aktarılmaktadır Halbukı, bır bılgı toplumu olabılmemız ıçın hı bır şeyı yanlı^ bır şekılde, yanlış ornek ve açıklamalar kullanılarak ogretme yıp fızıksel olayları sadece oldugu gıbı tarıf etmelı, dılımıze onem vermelıyız Ikı yuzyıl onte bilimsel lıteraturde yanlış oldukları gobterılmesıne ragmen, artık yanlış bılgılerı hâla genç beyınlere sokmamalı, hıçbır şeyı de yalan, yanlış ornekler ıle oğretılmemelı yız Bilimsel kavramların ogretılmesınde yanlış bılgı, ornekler ve çızımlerın kullanılma.sı, fızıksel olgular ıçın ınsanı davranış ve duygulara sahıplermış gıbı benzetnıelerın yapılması artık gunumuzde uzerınde duru lan onemlı bır eğılım ve oğretım konusu dur Çunku, Thomas Cardinal Wolsey'e gore (14711530) "Kafalara neler koydugunuz konusunda çok, ama çok dıkkatlı olun; çun ku onları bır dahd asla degıştıremezsını? ' KÖTÜ BİLİM ÖRNEKLERİ Turkıye de ' bilimsel tututuluk" ve "yanlış meteorolojı' kullanımı lıayal edıle mıyecek kadar yaygınlaştı Bu nedenle sa dece bu kıtapdd yapıldiı meteorolojı knnu sundakı bırkaç "kötu billm" ornegıne degı nebıletegım "Karbondıoksıt atmosferın guneş ışınlarını saklama gucunu artırır' (s 52) llavadakı bır gazın guneş ışınlarını saklaması gıbı bır şey soz konusu olamaz Guneş ışınları atmosferde sogrulur, ydnsır, yd da kırılır. (su buharı) sıcaklığın uzaya gerı donmesını onleyen koruyucu bır ortu gore vı gorur "(s 52) Su buharı gıbı sera gazları ıçın ortu benzetmesı, kotu bır bılım orneğıdır (bkz Bad Scıence) Kuresel ıklım değışıklığıyle beraber "atmosferın sera etkısı" konusunda da yaygın olarak yapılan yanlış benzetmeler var Bu nedenle "Atmosferdekı sera et kısıne sahıp gazların yer yuzeyınden yayılan ışınımı bır sera veya bır battanıye gıbı tutması ya da gerı yansıtmasına atmosferın sera etkısı denır" şeklındekı açıklamalar da tamamen yanlıştır " ozon tabakasında delınmelerın ol duğu ' (s 53) Gazlar da delınme olabılır mı? Çocuklarımızın kafalarının boyle yanlış ıfade ve bılgıler ıle doldurulması kadar kotu bır şey olabı lır mt ? Oğrencılerımude "Atmosfer Bılımlerıne Gırış" dersınden ıtıbaren ılkokul bırıncı sınıftan berı ogretılen bu tur yanlış kavramları duzeltmekte zorlanıyoruz lanmaktadır "siLdklık her 100 m de yaklaşık 0,5 *C azalır' (s 56) Kuru hdvanın sıcaklıgı hem alçalırken (artarken), hem de yukse lırken (azalırken) her 100 m'de yaklaşık olarak l ' C değışır Nemlı havanın ıse vuk seklıkle sıtaklığı her 100 m'de yaklaşık olarak 0 6°C azalır ' hava kıtlelerının ozellığı (s 64)" ' Kıtle", kelımesı daha çok ınsan topluluğu ıçın kullanılır Bunun yerıne kullanılmdsı gereken "hava kutlesı" kavramı da 1940'larda hava tahmınınde terk edılmıştır Kılometrelerce karelık bır alanda soylendığı gıbı siLdklık, nem vb ozellıklerı homojen olan bır hava bulmak mumkun değıldır " fırtınalar, çok şıddetlı ruzgarlardır (s 67) Kvrensel oldrak meteorolojı bılımın de fırtına, şıddetlı ruzgarlar ıle bırlıkte yeryuzunde çeşıtlı zararlara neden olan yağmur, kar, dolu ve benzerı meteorolojık durumlan belırten genel bır tenmdır. Bunun ıçın fırtınaların, yağmur fırtınası, ruzgâr fırtınası, kar fırtınası, dolu fırtınası, toz fırtınası, kum fırtınası ve benzerı gıbı çeşıtlı adla HORTUMNE, TORNADO NE? "Havanın çok guçlu konveksıyonel akımlarld yukselmesı sonucunda dogan gırdaplardan bırı de hortumlardır Sddllekı hızları ba?en 300500 km yı bulan bu şıd detlı ruzgarlara tornado denır (b 74)" "Hortum" ve "tornado" aynı şeyler dır TDK'ye gore de hortum, "Hava veya suyun hızla donup sutun bıçımınde yukselmesıyle oluşan alanı dar bır sıklon çeşıdı, burgaç. gırdap"tır Fakat bu tdnımlardakı gıbı hortumun yerden yukselme ıle oluştu gu savı doğru değıldır' Hortumlar, kuçuk, guçlu alçak basınç alanlarında hızlı bır şekılde kendı etrafında donen ruzgarlardır Hortumların, oluşumu, her zaman hunı şeklını almış bır bulut ıle başlar. Bu "hunı bulut", bır fılın hortumuna benzer Şıddetlı gok gurultulerı ıle bırlıkte, donerek ılerle yen hunı bulut ancak yerle temas ettıkten sonra, hortum olarak adlandırılır Hortumlar ruzgârın şıddetıne gore kendı aralarındd Fujıta Olçeğme gore sınıflandmlır; ad de ğıştırmezler " havanın sabıt bır sıcaklıkta taşıyabıleceğı en fazla nem mıktarına doyma noktası denır Doyma noktası havanın alabıle ceğı nem sınırıdır (s 75) 'Doyma", ger çekte yanlış bır ısımlendırmedır 18 yuzyıl sonlarına doğru bırçok kışı, buharlaşma ış lemınde suyun 'çozulebılmesı" ıçın ortam da hava olmasının gereklı oldugunu duşunuyordu "Doyma noktası" veya "Doymuş buhar basıncı" terımı de hava da "çozulebılecek" suyun, hava sıcaklığına gore değışen ve teorık olarak belırlenebılen, bır ust sını rı oldugu duşuncesınden dogmuştur Aynı zamanda sıcak havada, soğuk havadakmden daha fazla su buhdrının çozulebılecegı gıbı yanlış bır duşuııce de yay gındı DeLuc ve Dalton'un 18. yuzyıl sonla rında yaptıkları deneyler sonucunda hava dakı su buharı basıncının havadan bagımsız oldugu sonucuna varmıştır (Brutsaert, 1991, Cardvvell, 1%8, Greenavvdy, 1966, Ostwald 1981, Dalton, 1803) 1802 yılındd Dalton yayımladıgı bır makalesınde bu konuları açıklığa kavuşturmuştur Dalton, bır gaza aıt (kısmı) bdsıncın ortamdakı dıger gazların varlığından bagımsız oldugunu gosterdı. Çunku havadakı her bır gaz ortamda yalnızmış gıbı hareket eder Gazldrın çogu dıger bır gazın ıçınde sınırsız bır şekılde çozulebıhr (Ostwdld, 1891) VİRAJDA SAVRULAN ARABA MI! "Dunya'nın eksenı etrafında donmesı sonucunda savrulan bu gazlar, kutuplarda yığılır" (s 53) Atmosferde, vırajda savrulan araba gıbı bır savrulma ve bu neden ıle kutuplarda bırıken bır şey yoktur Boyle bır şey olsa olsa ekvatorda olurdu Guney Kutbu'ndakı ozon seyrelmesının açıklaması bu değıldır Bu durum, Guney Kutbu'nun kıta lara kara ıle bağlantısı olmaması, 66° gu ney enlemınde oluşan kutupsal vorteks, bu vortekstekı aşırı soğuma ve altı aylık kış mevsımı boyunca ozon uremesı ıçın gereklı olan guneş ışıgının olmamasından kaynak rı vardır Ruzgâr olmadan fırtına olmaz Belkı de sırf bu nedenle gunluk dılde yalnızcd fırtına" der ve bundan da ruzgar fır tınalarını anlarız Kuzgar fırtınaları yapıla rı geregı' bır yonde duz esen' ve "kendı eksenı etrafındd donen" ruzgar fırtınaları gıbı ıkıye ayrılırlar. TDK'ye gore de fırtına, "Yağmur ve kasırga getıren çok guçlu ruzgar Coğrafya. Saattekı hızı 70 mıl olan ruzgar"dır TDK'ye gore fırtınanın neden (meteorolojı veya atmosfer bılımı değıl de1) bır coğrafya terımıdır ve kılometre yerıne hızı "mıl" ıle açıklamaktddırlar1 Butun bu bilimsel çalışmalara ragmen bugun bırçok kışı hâlâ "doymuş" havanın, taşıyabılecegı en yuksek su buharı mıktarını taşıdıgını ve sıcak havanın soğuk havadan daha fazla su buharı taşıyabılecegını duşunmektedır (Bohren, 1987) Ozetle 'doyma", Dalton'dan once lıterature yerleşmış bır kelımedır "Doyma" buharlaşma hızının yoguşma hızına eşıt olduğunda oluşur ve hava ıle su yuzeyı ardsındakı su buharı molekulu alış verışı "denge"dedır "Denge" buhar bdsmcı, su hal degıştırırken oluşan su buharı babincıdır Bu nedenle "doyma" yerıne "denge" kelımesı kullanılmalıdır 919/1830 Eklm 2004