Katalog

AylakBilgi Parçacık Fiziği TahırM Ceylan Canlıların Matematiği Insanın neden var olduğunu ve nasıl mumkun olduğunu anlayamasam da genel olarak canlıyı çok açıklanabılır buluyorum Canlı bıyolojiyle kombıne olmuş matematığe gore var oluyor, ışlemı bıyolojık olarak yapıyorsun ama sonucu matematık olarak verıyorsun, sonsuz sayıda molekuler ış lem yapılacak ve sonuç sıfır çıkacak, canlı budur Canlı boyle, pekı ya ınsan, bıyolojıyı değıl matematıkle, psıkoloıı ve felsefeyle kombıne etsek bıle açıklanamıyor ınsan bılınmenın otesınde kalmış şekılde askıda dııruyor Bıyomatematıksel olarak ınsan sureklı negatıf verdığı halde, nasıl oluyor da psıkofılozofık olarak artıda gorunuyor butun canlı turlerı ıçınde uru çıkmış domates gıbı duran ınsanın anlaşılmazlığı buradadır Bıyolojıdekı matematıgı anlamak ıçın ınsanı bırakıp dığer canlıların uzerınden gıdelım ve şoyle soralım Canlı nedıu Canlı olmak, entegre edebılmek ve kopya yapabılmektır kopya yapamamak genetık olarak ıntıhardır ve genetık yokluk artık canlılık değıldır çunku sonsuz zaman akışında bır sure var olmanın değıl sureklı var olma umudunun (genetık var olma) bır anlamı vardır Sormaya devam edelım Neden cınsıyetlı ureme vardır? Çunku cınsıyetı olmayan uremede butun nesıller bırbırının ve oncekı nesıllerın aynısı olur ve nesıller değışen çevreye ayak uyduramaz, varyasyon ve peşınden degışım yaratmak ıçın mecburen cınsıyetlı uremeye geçılmıştır Boylece ıkı ayrı canlmın çıftleşmesınden farklı canlılar olur ve bunların arasından yenı koşullara uyan kolay çıkar Orneğın at değıl ama deve su ıçmeden çölü qeçe bılır Neden7 Çunku horguçlerındekı yağı erıtıp suya dönuşturebılır Mısır seterı sırasında Çandarlı Ibrahım Paşa on beş bın deveye yukledığı testılerle yuruyen ordunun kenarına sankı devamlı akan bır su kanalı açıp askerı lojıstık harıkası yaratmış ve sanırım çol bıttıkten sonra da develen horguçsuz kalmıştı Gerçı kendısı de donuşte fethettığı Mısır a atanan valıyı beğen medığı ıçın başsız kalmıştı ya1 Çol horgucu, padışah boynu bıçmıştı o se terde Deve ırı hayvan değıl gerçekte yağdan suya bıyokımyasal bır ışlemse ınsan dedığımız de boyun vurup suave marı magna (1) dıyen hamhalatın tekıdır Matematıge devam edıyoruz Neden omru kısa olanların ıçgudulerı kuvvetlıdır? Çunku onların yaşamı oğrenecek kadar zamanları yoktur Orneğın ıkı gun ömrü olan bır kelebeğe ballı çıçeklerı oğretecek zaman var mıdır? Mecburen kelcbcğın ıçgudusu olacak ve daha ılk uçuşunda kanadıy la koymuş gıbı çıçeklere konup, başının ardında kıvrılan hortumla bır vıdanjorgıbı balozunu çekecektır Insan ıçgududen yoksun ve ömru uzundur o yuzden öğrenmeye açıktır, verılenı alır, o yuzden de doğru oğrenmesı ıçın uzun sure kampa alın ması (aıleyle buyumesı) şarttır Bırkaç matematıksel duşunce de cınsellıkle ılgılı uretelım Canlmın dolaşım, sındırım ya da sınır sıstemınde yanlışı duzeltecek duzenekler var dır Dolaşım sıstemınde tansıyon duşerse kalp hızlı atarak durumu telafı eder, sınır sıstemınde beynın bır bölgesı zarar çorurse komşu bölgeler onun ışlevını ustune alır Canlıda sanıldığının aksıne ılerı derecede çoklu kontrol ve telafı sıstemlen vardır Hucrelerın kendını oldurmesı bıle programlıdır(apoptozıs), hıçbırhucre "Ben oluyorum, sızkalın"dıyemezgerıdekılere Ama ureme sıstemınde telafı yoktur sperm penısten çıkınca çocuk doğurana kadar ılerlcr tabıat yanlış doğru eksık sakat nerdeyse her cenı nın doğmasını ıstemıştır uremede yanlış yapılamaz yanı 0 yuzden çocuga cınsellığı oğretecek aıleye ve ensestyasağı gıbı kurallara gereksınım vardır Nıtekım Brezılya yerlısınden Amerıka'nın postmodern ınsanına kadar ensest yasağı olmayan toplum yoktur Psıkomatematığe geçelım Oğrenme neden gcreklıdıft Çunku değı şım, farklı bıreylerın çıftleşmesıyle nesılden nesıle ancak olabılıyor ve bu za man alıyor halbukı koşullar hızlı değışıyor o zaman canlıya oğrenmeyle ılgılı bır duzenek koymak gerekıyor Amaç hızlı değışımı takıp edebılmek işte boyle canlı anlaşılabılecek kadar basıttır, bılınemeyecek kadar yuce değıldır Deprem tek hamlede yuzlerce evyıkıyorsa, sırtlan kumsalda neden bu tün penguenlerı boğazlamasın kft Depremın jeofızığıyle sırtlanın beyın elektrığı arasındakı benzerlık şaşırtmamalıdır Ikısı de aynı elden çıkıp mu kemmel yapıların oluşumuna aracılık edıyor Daha sıkı betonlar daha hızlı bacaklari Denızde batanları karadan seyretmek tatlıdır 'Fizikçiler anarşist ruhludur' Martinus Veltman 19611966 yılları arasında Cern parçacık hızlandırıcısı laboratuvarında çalıştı. 1999 yılında Geradus't Hooft ile birlikte Nobel Fizik ödülünü alan ve parçacık fiziğini matematıksel bir zemin üzerine oturtan Veltman, parçacık fiziğinin geçmişini ve bugününü anlattı. • Cern parçacık hızlandırıcısı 50 yaşına basıyor. Geriye baktığınızda laboratuvarın anlamını nasıl görüyorsunuz? • Cern'ın kuruluşu, Avrupa'da Amerıka nın çok gerısınde olan parçacık fizığının doğuşuydu Bu konudd bılgısı olan fizıkçılerı o tarıhte sadece Italya, Almanya ve I;>vıçre'de bulabılıyordunuz Bugun Avrupa'da bu alanda araştıran herkes herhangı bır şekılde Cern ıle bag lantılıdır Cern artık dıger uzmanlarla karşılaşahıleceğıni}' dunya çapında bır merkez halıne gelmıştır Fdkat Cern'ın en onemlı gorevı parçatık fizığınm Avrupa'da hayatta kalmasını sağla nfiak NEDEN CİNSİYETLİÜREME duğunu oğrettı ve 1961 yılında onun teorı grubu yoneüciM olduğu Cern'e geçtım Altmışlı yıllann başında Cern'de teorikçi olarak ilk kez buyuk bır deneye kaüldınız. Nötrino deneyindekı amaç neydi? Bununla bır yıldan tdzla yaşadım Notrı no, elektrık yuku la^ımayaıı bır elektrondur Bır notrıno ışınını bır atonı çekırdeğıne fırlattığınızda elektromanyetık kuvvetlerdeıı dalıa zdyıf olan kuvvetlerı gorunur kılarsını/ Bu zayıf karşılıklı etkıyı daha ayrıntılı bır şekılde ıncelemek ıstıyorduk Fdkat deney dogru durııst hazırlanmamışlı Burada sizın de bir ihmalkârlığınız var mıydı? Sonradan kararların yanlış olduğunu bulmak kolavdıı Ama o /a mdnldr ben de dahıl hıc, kımse ne yaptıgını bılmıyordu Her şey yenıydı Ve Cern dekı teorı grubuyla sadece John Bell /.a yıf kdrşılıklı etkı ve deneyle de ben ılgılenıyordum Ayrıca de neycıler teorıkçılenn karışma sından hıç hoşldiımıyorlardı Teorikçilere karşı duyulan bu güvensizlik çok yaygın mıydı? Kesınlıkle 1963 yılında Brookhaven'de notrıno deneyı hdkkında dçıklamaldr yapdrken dınleyıcıler ters ters baktılar Oysa ben bu deneyı Gilberto Bernardini ıle denevcılerden 1961 yılında savaş yıllannı ve Alman işgalını yaşamış genç bır Hollandalı fizıkçi olarak Cern'e geldinız. Ordusu, yaşadığınız kent olan VVaalvvıjk'ı ışgal eden Alman meslektaşlannıza karşı tamamen önyargısız mıydınız? Alman meslektaşlarım da en az benım kadar gençtıler ve bu sdvaştd onların Nr suçu yoktur Fakat Na/ı geçmışlerı oldiılar hdkkındd bır şey duy rauj olsaydık onldrla yollarımı ı\ aynırdık Cern'de Rus ışgalı ne katılanlar, soykmmda aılesı nı kaybeden Ydhudıler de vardı fakat, sıya&etın gundelık ydşdmda hıçbır orıemı yoktu MÛKEMMELLİĞEARACIUK Nobel ödülünüzü, kim Martinus Veltman lere ve hangı koşullara borçlusunuz? çok daha yoğıın bır şekılde takıp etmıştım Va lentıne Telegdı camıasının bu tavrını çok gıi7el En başta benım Utrecht Unıversıtesı nde bır şekılde açıklamıştı Ona gore deneycılerın okuyabılmem ıçın aılenıı ıkna eden fizık oğretarasına karışan bır teorikçi, duğun gecesı bır menıme Bu olağanustu bır şeydı. Bıldıgım kaçıfte nasıhatte buluıidiı bır jınekoloğd benzıyordarıyla benden once Waalwıjk'ten hıçbır oğren du cı unıversıteye gonderılmemıştı Bununla bırlık te Utrecht Unıversıtesı'ndekı eğıtım duzeyı ıç Fizikçilerle anlaşmak biraz zor gibi göler acısıydı Cıorelılık kuramı ya da kuantum runuyor? mekdnıgı hakkında bır şeyler duyana dek dort Fizikçiler anarşıst ruhludur Onları yarı yıl geçmıştı şın başlangıcınddkı hırçın atlara benzetebılırsı Parçacık fiziği merakı nasıl doğdu? Parçauk fizığının lemellerını araştırmak her zaman ılgımı çekmıştı Feynmans ve Schvvıngers ellılı yıllarda nıhayet parçacık fizığındekı yenı fikırlerıyle Utrecht Unıversıte.sı'ne kadar uldştıklarmdd konferdiısldra katıldım ve ulubldrdrdsı ydz okulldrındd bılgılerımı gelıştırdım O biralarda Leon van Hove de Utrecht'e profesor olarak gorev yapmaya başlamıştı Van Hove bana fizıkte cıddı teorık çalışmanın ne ol nız Muthış bır rekabet duygusuna sahıptırler Tabıı bu her yerde oldugu gıbı kışılerın kardk terıne baglıdır Bazı ınsanlarda daha dıkkatlı olmak gerekıyor • Bu tür davranış kurallannı Cern'de mı öğrendiniz? Olaylarla başd çıkmayı her zaman lyı becerıyordum Bır şeyden emınbem bundan asla vazgeçmem Daha sonralan Amerika'da, Cern'deki 918/6 23 Ekim 2004