Katalog

Astrofizik Svvift, gamma ışın patlamalarının izinde Evrendeki en şiddetli gökyüzü olayı olarak değerlendirilen gamma ışın patlamaları astronominin en gizemli olayları arasında yer alıyor. Bugüne dek "Gammaışm patlamalarını ne yaratıyor?" sorusunu yamtlayamayan bilim adamları, 7 Kasım tarihinde uzaya fırlatılan Swift uzay teleskobu yardımı ile bu patlamalarm gizini çözmeye çalışıyor. PATLAMALARIN KEŞFİ Stoift, gammaışm avcılarına nasıl yol gösterecek? • Gammaışın patlaması Swift gammaışın patlamalarını anında saptamak iizere lasarlandı. Uzay teleskobu patlamayı göriir görmez elindeki verileri Yeryüzü'ndeki teleskopların oluşfurduğu bir ağa gönderecek. Swift patlamaları araştırırken geniş açılı Burst Alert Teleskope (BAT) adı verilen teleskoptan yararlanır. BAT, çok kısa bir siirede gökyiizünün onda biririden fazlasmı tarayahilir. Ayrıca her iiç günde bir, BAT'taki sensorlar bir gammaışın patlaması tespit eder (A), 1Qsaniye içinde uzay aracı NASA nın Goddard Uzay Uçtış Merkezi ne bir uyarı sinyali gönderir. Goddard, patlamanın oldtığu yer ile ilgili bilgileri dünyadaki teleskoplara gönderir (B). Bu teleskoplar patlamayı spektrumvn görüliir. kızılötesi ve radyo kısımlarmüa izler. Hemen hemen aynı zamanda, Swifl, hassas Xışmı ve MorötesLOptik teleskoplarını patlamaya doğru döndürür. Böylece geniş bir dalga boyunda görüntüyü ayrıntılı bir şekilde yakalar (C). Patlama ilginç ise Hubble Uzay Teleskobu patlama son • rası zamanın da izlenmesi doğrultusunda talimat gönderir (D). Hubble Uzay' Teleskobu 100derecelik açı yüzünü tarayacak ve patlamalarm izini sürecek. Teleskop böyle bir patlamayı tespit ettiği zaman olaylar silsilesi birbirıni izler (Şekil 1). İki dakika boyunca patlama, çevresine gamma ışınları yayar. Bu olayın yaydığı enerji yüzlerce güneşin yaşamları boyunca çıkarttığı enerjiye eşittir. Patlamadan sonraki birkaç gün boyunca Yeryüzü'ndeki teleskoplar patlama sonrasındaki parlaklığı inceleyerek patlamanın kaynağını ve ne kadar uzakta olduğunu hesaplamaya çalışır. Bu bağlamda zaman çok önemli bir etmendir. Patlama sonrası parlaklık çok buyük bir hızla yok olur. Neyse ki Svvift hız konusunda eşsiz bir teleskoptur. " Svvift bir patlamayı ve konumunu 10 saniyede tespit edebilecek" diye konuşan astronom Neil Gehrels, "Daha sonra bu bilgileri Yeryüzü'ne gönderecek ve ayrıca optik ve xışını teleskoplarını bir dakika boyunca patlamaya odaklayacak" diyor. PATLAMALARIN İLK ORTAYA ÇIKIŞI 196O'lı yılların başlarında Sovyet nükleer denemelerini saptamak amacıyla fırlatılan Amerikan casus uyduları, yüksekenerji fotonlarııun gelişigüzel patlamalarına tanık oldu. Onlarca yıl boyunca kimse bu patlamalara neyin yol açtığını anlayamadı. 1996 yılında Avrupa Uzay Ajansı (ESA), BeppoSAX adını verdıği bir uyduyu gammaışın patlamalarının yerini bulınak ve bu bilgileri birkaç saat içinde Dünya'ya göndermek üzere uzaya gönderdi. Yeryüzü'ndeki teleskoplar kendilerine iletilen ilk patlamada yüzlerini patlamalarm olduğu yone çevirdiler ve patlama sonrası parlaklığa odaklandılar. Bu ilk hesaplamalara göre patlamalar 10 ile 12 milyar ışıkyılı uzaklaydı ve süpernova olarak patlayan yüzlerce yıldızdan daha parlaktı. Ne var ki bunun gerçek olması mümkün değildi. Basit bir hesaba gore bir nesnenin bu kadar enerji çıkartabilmesi için fiziğin tünı bilinen kurallarını kınnası gerekiyordu. Bu da doğal olarak kuramsal fizikçiler için sorun yaratıyordu. Xışmı teleskobu Goddard Usay Uçuş merkezi Patlama Uyarı Teleskobu Morotesı/Optik Teleskop i)Keck Gözlemevi, Mauna Kea, Hawaii 2)Lick Gözlemevi. Hamilton Oağı, Kalitorniya EN BÜYÛK PATLAMA 3)Wyoming Kızılötesi Gözlemevi, Jelm Dağı, VVyoming 29 Mart 2004 tarihinde yörüngede4)Palomar Gözlemevi, San Diego, Kalitorniya ki Higlı Energy Transient Explorer (IIE5)Amerikan Deniz Kııvvetleri Gözlemevi. Flagstaff, Arizona TE) adı verilen gammaışını gözlemevi 6)Genış Ourbiin Teleskobu, Gralıam Dağı. Arizona öyle parlak bir patlamaya tanık oldu ki, 7)Apache Point Gözlemevi, Sunspot. New Mexico gözlemevındeki yazılım bunu bir program 8) Veri Large Array. Socorro. New Mexico hatası olarak algıladı ve doğal olarak ve9)McDonald Gözlemevi. Davis Oağları. leksas rilerin yüklenmesi gecikti. Patlamadan 73 10)La Silla Gözlemevi. La Silla. Şili dakika sonra haberin internete aktarılma11) Very Large Teleskop. Cerro Paranal, Şili sıyla Yeryüzü'ndeki tüm teleskoplar beammaışın patlamaları tipik olarak, 2 dakikadan daha kısa bir süre yüksek enerjili gamma ışınları yayar ve daha sunra birkaç gün boyunca gorülebilir ışık nesnesi olarak gökyüzün G de varlığını sürdürür. Daha sonra karanlığın içinde kaybolup gider. Aslronomlar bu kısa rimürlü ve şiddetli gökyüzü olayının içyüzünü 30 yıldır çözmeye çalışıyor. 7 Ekim tarihinde astronomlar bu konuda yepyeni bir olanağa kavuştular. Gammaışın patlamalarını tespit etmek ve patlama sonrası parlaklığını incelemek iizere uzaya fırlatılan Svvift isinıli uydu, dünyadaki teleskopların oluşturduğu ortak bir ağın parçası. Svvift teleskobu sürekli olarak gök lirtilen yöne doğru çevrilmişti. Kaliforniya Teknoloji Enstitüsu'nden Derek Fox, 10 yılda bir meydana gelen bu kadar parlak bir patlamayı tespit ettikleri için keııdilerini çok şanslı sayıyor. Şimdi Fox ve ekibi büyük bir heyecanla Svvift'ten gelecek bilgileri bekliyor. 918/24 23 Ekim 2004