Katalog

Dil ve düşünce üzerine... C ıımhunyet Büım Teknık'ın tanhlı sayısında muhterem dostlanm ve hocalartm Sayın Prof Dr Bozknrt Güvenç ve Sayın Prof Dr Gttngör Evren dıl konu sunda suregelen tarüşmaya bırer yazıyla katıldılar Burüarddn ozellıkle Bozkurt Bey ın yazısı detaylı bır cevabı gerekanr nıtelıkte Gungor Bey'ınkı ıse daha kısa olarak cevaplanabüecek rurde Dil olmadan düşünülebilir mi? Bozkurt Bey'ın bu sorusu çok uzun zamandan b e n felsefecüen dılbüımcılen, psıkologlan ve norologlan meşgul etmış. bır sorudur Bu soruya degışık araşüncüar degışık ce vaplar vermışlerdır Burada benım bu cevapların hepsını ayn ayn ırdelemeğe ne yazık kı yerım yok Once ılk âlet yapan ve gruplar halınde yemek ıçın leş arayan ınsan topluluklannın duşunup duşunmedıgı sorusunu ele alalım Hk ' ınsan' olan Homo habüıs ın âlet yaptıgı (becerıklı yeteneklı anlamına gelen habüıs sıfau zaten bu man fetınden gelmektedır) buyuk akılsal verı tabanlan oluşturdugu ve kaynak belırlemesınde varsayımlar kurarak bunlan kontrol etngı bu canlının kahntılanndan ve ortamınm baştan kurulması çalışmalanndan ortaya çıkmıştır(l) Antropolog Robin Dunbax Homo habüıs gruplannın sosyal bır çevrede yaşadıklannı ancak bırbırlenyle konuşmadan sosyal alışverışte bulunmak ıçın ayırdıklan zdmanın tum zamanlannın %23 u oldugunu bulmuştur Bır pnmatın konuşmadan bu tur bır faahyete ayırabılecegı en uzun zaman toplam zamanının %30'u kadardır Vaktının %30'undan fazlasını konuşmadan sosyal baglar kurmaya harcayan bır pnmat, sosyal ışlerde bır ustad olabıkr, ama, yeten kadar yeyıp dınlenmedıgı ıçın bu bılgısını kullanamaz Homo habüıs gruplan uzennde ya pdan bır çalışma, bu canlüann vakıtlerının ortalama % 23'unu sosyal bag oluşturmakla geçırdıklennı bunun bugun konuşamayan pnmatlann aynı ış ıçın geçırdıklerı maksımum zamanın altında oldugundan Homo habüıs'ın konuşmaya ıhüyacı olmadığı sonucu çıkanlmıştır Homo habüıs'ın yaptıgı âletlen sosyal stratejüer oluşturmakta kullandığı konusunda bugune kadar herhangı bır verı bulunamamıştır Homo habılıs'ın mekânı sosyal bır çerçeve ıçerısınde yapüandırdıgı da bılınmemektedır Tum bunlardan çıkan sonuç bu canlının konuşmaya ıhtıyacının olmadığı, buna karşı ıyı âlet yaptıgı ve ıyı leş bulma partüerı duzenledıgıdır Kısacası dıl yetenegı buyuk bır ıhtimalle ük once Homo erectus tarafından ıcat edılmış, bunu Homo sapıens gelışnrmıştır Ancak Homo erectus'un son donemlenne gelene kadar ınsanoglu buyuk bır kulturel aşama kaydetmıştır Andre Leroı Gourhan bu aşamayı şoyle kanüfiye etmıştir 2 müyon yü once, yanı Homo habüıs donemınde 1 kg taştan âlet yap mak ıçın ınsan en çok 10 cm lık bır çentık kenan yaratabüıyordu 500 000 yü once Homo erectus donemınde bu 40 cm e çıktı 50 000 yü once yanı gelışmış Homo sapıens bunu 2 metreye çıkardı 20 000 yü once yontulan 1 kg taş uze rındekı çentık uzunluğu ıse 2 küometreyı buluyordu2 Dü kullanmadan ınsan 1 kg'lık bır taşı gıderek nasü daha ıyı yonta cagını bulmuş ve bu bügıyı kendınden sonrakı kuşaklara aktarabümıstır Butun bunlann duşunmeden yapüabüeceğıne ınanmak guçtur Almanca olmadan Goethe Faust'u yaratabüır mıydı?' sorusunu sormak bızı tartışügımız sorun uzennde tatmınkâr bır noktaya goturemez zıra Goethe'nın kullandıgı Almanca uzun bır kulturel evrımın bır kavram deposu halındedır Dü yalnızca o kavramların sembollerınden ıbarettır Burada tartışüan kavramların temelde dü olmadan oluşup oluşamaya cagıdır Buna verüecek cevap da elbette temelde dü olmadan da kavramların oluşabüecegıdır Buna üa ornek verelım Şekü 1 'de resmedüen avcıyı duşununuz Avcının karnı açtır Açlık avcıyı fizyolojık olarak rahatsız eden bır hıstir ve bunu hıssedebümesı ıçın açlık kavramına bır sembol yapış tırması gerekmez Avcı açlıgı hıssetugı zaman onun ne oldugunu bümektedır Açlıgı gıderüdıgı zaman hâuzasında o hıssın ızlerı kalır Yanı ona bır sembol takmadan avcı açlıgın ne oldugunu bümektedır Avcının karşısında bır kovuk agzı, bu agzın ıçınde de Şekll 1. Blr kovuk ağzında lcerldekl tavşanı yakalamak bteyen blr avcı. Avcı aç oldugunu, tavşanı yaialayıp ytyeblllrse, aclığmı gldereblleceâlnl, bunu yapmak Idn kovuğun ağzını büyutmesl gerekebıleceğlnl aklından tek kellme geclrmeden "dusUneblllr". Bu duşunce blr serl fl/m karesl gibl Imajlar yardımıyla olur. bır tavşan durmaktadır Avcı tavşanı tanımakta onun yenüecek bır nesne oldugunu bımektedır Bunlar herhangı bır sembolle üışküendırümeksızın onun hafızasındadırlar Kovuk kendısının gıremeyecegı kadar ufakür Avcı bu kovugu ge nışletmeyı duşunebüır Bunu da aklından tek bır kehme veya sembol geçırmeden, akhnda yalnızca kovugun genışlemesını ve nencelerını temsü eden bır sen ımaj ureterek yapabüır Hattâ belkı tavşanın can havlıyle elını yaralayabüecegını hayâl ederek mızragını yanına almadıgına hayıllanabüır Butun bunlar ıçın tek bır kelıme veya sembol kullanımına gerek yoktur Avcımız karmaşık bır duşunce süsüesını dü kullan madan yaratabümışnri Şekü 2 buyuk beyın büımcı Sır John Ecdes'den aldı gım bır şemayı gostermektedır Burada ıç ve dış duyular üe egonun ve beynın nasü etküeşım yaptüdan gorulmektedır Düdcat edüırse, şemanın sag tarafindakı ıç duyularda belırtılenlenn hepsıbazüanna gore duşunce hançdüe baş vurmadan bırey tarafindan ışlenebüır Ancak bu ışlem 'duşunce" degüdır de nedır 9 Tabıî kı bır kez ıcat edüdıkten sonra, dü kendı kurallannı gehştıren otonom bır sıstem halıne gelmıştır Bır dıger ıfade üe Popper'm 3 Dunyasının malı olmuştur (aşagıda 4 dıpnotta verüen esere bkz) Bu şeklıyle de duşunceye yaptıgı katkı tarüşüamaz Hemen her âlet gıbı, dü de ıcat edüdıgı amaç dışında yenı kullanım alanlan açmışur Ama âletı onu kullananla kanşurmak kanımca buyuk bır yarüış olacaktır icat eden dogru durust bır lıse tahsüı büe olmayan lngüız kanal ınşaatı kalfası William Smlth (17691839)3 Icat nedenı' VVülıam Smıth ük defa tabakalann oluştuklan kayaçlar dışında ıçerdüderı fosü ve dıger taş ve mıneral parçalan da kullanüarak tanınabüeceklennı ve bu suretle bır yerden dıgerıne tabaka deneşürmelerı yapüarak bır bolgenın jeolojüc yapısının ogrenüebüecegını keşfeden hşı Bu yontemle kanal ınşaatı, kuyu kazüması gıbı ışlerde yeraltının yapısının onceden büınmesı ve boylece ınşaat masraf ve nsklerının azaltüması mumkun olmuş Smıth bu keşfettıgı yonteme bır ısım vermek ıstemış Ingüızce layer ıdentıficatıon dryebüır, layer descrıptıon dıyebüır bed ıdentificatıon dı yebüır, vs vs Ama genelde herkesın anlamadıgı, fakat bır anlamı olan ve aküda kolay kalan bır kelıme yaratırsa, bu kelıme hızla agızdan agıza yayüarak hem keşfinın habennın yayümasını saglar hem de tek kelımeyle karmaşüc bır kavramı düe getırmış olur Bır de ustelık ' nedır bu stratıgrafi' dıye bır de merak ogesı ve belkı de reklam yaratır Smıth de bu yolu seçmış Şımdı duşunebüıyor musunuz 1817' nın Ingütere 'sınde Smıth'ın karşısına çüap, bır unrversıte hocasının Aman efendı nedır bu yaptıgın' Yarısı Lâtınce yansı Yunanca bu acubeyı düımıze sokarak düımızı yabancüaşnnyorsun Katman (=layer) veya yatak (=bed) kelımelen var stratuma ne gerek 9 Yazmak (=to wrıte) betımlemek (=to descrüDe) çızmek (=to sketch veya to draw) dururken nereden çıktı bu grafe?" dıye serzenışte bulundugunu? Işte o serzenış yerme Smıth'ın yaptıgı yenüıgın peşınden koşulup o yenüüc gelıştündıgı ıçın lngüızler jeolojı büımının yaratıcüarından oldular lngüız düı de dunyadakı dülerın en zengını oldu VVülıam Smıth den neredeyse bırbuçuk yuzyü sonra Turbye nın en onde gelen üa enteektuelı halk onunde bırbırlenyle ' üım mı büım mı 9 ' dıye alay edecek yerde, sırt sırta venp Turkıye'nın büım temellı sorunlannı cıddıyetle tanüşabüselerdı, bız de bugun uluslararası atf endeksınce taranan dergüerde yayınlatabüdıgımız makalelerımızı sayıp boş boş boburlenecek yerde, ınsarüığa yaptıgımız gerçek katkının verdıgı guven hıssıyle sayılar ve kelımelerle ugraşmazdüc A. M C. Şengor 1 tlkel ınsan aklının gelışmesı konusunda bu yazıda kullandıgım bılgılen benaksı belırtümedıkçeşu esenden derledım Mıthen S, 1996 ThePrelustoryofMındA Search for the Ongıns of Art Relıgıon and Scıence Thames and Hudson London 288 ss 2 Coppena Y 1991 Theorıgınandevolutıonofman Dıogenes no 158 ss 111 134 3 Smıth W 1817 Strdtıgraphıcdl System of Organızed tossıls wıth Reference to the Specımens ofThe Ongınal Geologıcal Collectıon ın the Bntısh Museum Explaınıng Theır State of Preservatıon and Theır Use ın Identıfyıng the Bntısh Strata E VVıllıama London ss xı + 121 + 2 katianır tablo 4 Popper K ve Ecdes ] C 1977 The Self and Its Braın Rout ledge & Kegan Paul London XVl+597 pp DIŞ DUYULAR Ifik Rrnk İÇ DUYULAR DilfUnceler "Gayribilimsel" Türkçe mi değıl mı? Gungor Bey ıse Bozkurt Bey ın degmdıgınden çok daha yuzeysel bır konuya degınerek bır düın gelışmesı ıçın yal nız kendı kaynakldnnı mı kulldnması gerektıgı sorusunu ortaya atarak benım yan Arap yan Turk kokenlı gayrüDüımsel sozcugumun uygunlugunu hattâ gereklüıgını sorguluyor Kendıne Turk dıyenler gunluk yaşantüannda san atlarmda büımlerınde kulturlerınde anlaşmak ıçın neye Turkçe dıyorlarsa bence o Turkçedır Bu konuda ben Ziya Gökalp ın ızınden gıdenlerdenım Kendı büım dakm olan jeolojıden seçtıgım tekrak bır terımm eümolojısını ve tarüıını anlatarak nıçın boyle duşundugu me açıkkk getırmeye çalışayun Stratıgrafı Jeolojıde mekân üışküerınden zaman üışküerını çıkarmaya ayrümış bır dalın adıdır Bakalım etımolojısıne Stratum Lâtınce tabaka anlamına gelen bır kelıme Çogulu strata Grafe Yunanca resmetmek yazmak anlamına gelen bır fiü Stratıgrafi demek kı kelıme anlamıyla tabaka tasvırı anlamına gelıyor Büdıgım kadarıyla bu kelımeyı Set iDünya Koku Aa Dokunm* Ego Benlik Ruh ALCILAMA İRADE Arakail Şekll 2. Beylnakıl tepkllesmeslnde bllgl akımı çlzelgeıl (Eccles'e göre, Popper ve Eccles'ln not 4 de verllen eserlnden, S. 360). Burada gölgelenmlf maadelerln Insan yasammda rol almalan Içln blr sembolle Ifade edllmelerine yanl dlle Ihtlyaç olmamasına dlkkat edlnlz. Şlmdl hâtıralannızla hayallerlnlzl blrlestlrdlğlnlzl düsunun; buna blr de nlyetlerlnlzl ekleyln. "Ben su hâtıramı tekrar yasamak Istlyorum" cumleslnl kafanızda oluşturmadan bunu 'nlyetl' adı aeçen blledmle dlle getlreblllrslnlz. Yahut sekll 2'dekl dellğl düsünün. Dlye llm kl bu dellk blr mağaramn ağzını Ifade etsln ve Içeride slzln ulaanak Istedlğlnlz blr nesne olsun. "Şu mağaramn ağzını büyütürsem, buraaan glrlp o nesneye ulasablllrlm" dufünce âlsllesml tek blr kellmeyi aklınızdan geçlrmeden dusUneblllrslnlz. 717/15