Katalog

Dünyayı sarsan dev patlama Güçlü Tambora'nın yanında, Vezüv olsa olsa, yalnızca bir fişekti. elaket haben lngütere'ye Kasım 1815'te, Dogu Hırıt Adaları'ndan bır tuccarm yazdıgı mektubun The Tımes gazetesınde yayınlanmasıyla ulaştı Mektupta tuccar, "Bugune dek yeryuzunde yaşanmış, belkı de en korkunç patlamaya tanık olduk," dıyordu Patlamanın kaynagı Lombok ve Balı yakınlannda yer alan Sumbavva adası uzerınde Tambora Dağı ıdı Korkunç patlama 850 küometre uzakta yaşayan ınsanlar tarafindan bıle duyulmuştu Yoredeh kunı denızcüer ne olup bıttıgını anlamak uzere Sumbavva'ya gıttiler Mektupta denızcılerın adanın çevresının mülerce oteden ağaç govdelen, sungertaşı ve benzerı şeylerle ortulu oldugunu gord6uklerı, ıkı gemının bu yuzden yol alamadığı belırtılıyordu Patlamayı ızleyen ıkı gun boyunca ada karanlıga gomuldu "Çeltık tarlaları adanın buyuk bır bolumunde yerle bır oldu Olayda yaşamını yıtıren çok sayıda ınsana her geçen gun yenıle rı eklenıyor" The Tımes'a gore olay bu kadarla kapanmışh Haber duyuldugunda olayın uzerınden yedı ay geçmıştı Tambora'dakı patlama, tarıhe damgasını vurmak yerıne, belleklerden sıhnıp gıtmıştı Bıkn adamları 10 Nısan 1815 gunu olanların gerçek boyutunu kavramaya ancak 160 yü sonra başladılar Son on bır yıldır yeryuzunde buna ben zer bır olay yaşanmamıştı Vezuv, Krakatoa, Saınt Helens Dagı gıbı otekı yanardag patlamalannı duşunun, tumu de Tamboıa'ya kıyasla maytaptan farksız patlamalardı Yanardaglann kuresel bır etkı yaratabüecegı goruşu ancak 1883 yüında, Tambora'nın yakın bır komşusunun tepesı uçtugunda cıddıye ahnmaya başladı Krakatoa'da meydana gelen patlamanın fızıksel gucu, Tambora'ya kıyasla, daha duşuk olmasına karşın, Avrupa'da akıl almaz bır yankı uyandırdı O tarıhte Dogu Hınt Adalan artık yelkenlı gemılerle aylar sonra ulaşılan bır yer olmaktan çıkmış, yelkenblerm yerını buharlı gemıler yer almıştı Dahası, telgraf tellerıyle anında ıletışım kurulmaya başlanmıştı Krakatoa, bılım adamlannı ıklım ve uzaktah volkanık patlamalar arasındakı olası baglan araştırmaya yonelttı Guneşm yogunlugunu sureklı olçen ılk aygıtı gelıştıren Fransız araştırmacılar, Krakatoa patlamasını ızleyen bııkaç ay boyunca % 20 oranında bır duşuşe tanık oldular Kuzey yankurenın ortalama sıcaklıklarında da bellı bır azalma goruluyordu Bunun nedenı yeryuzunu çepeçevre saran toz ve kulden oluşmuş ınce bır zardı Londra Kralı yet Dernegı tara&ndan 1888'de yayınlanan Krakatoa raporunda bu ve başkaca bılgılere yer verılıyordu Gelgelelım, o zaman bıle Tambora henuz aydınlıga kavuşturulmamıştı 70'lı yıllara dek ele alınmayan bu konu Kopenhag Unıversıtesı buzulbüım uzmanı Claus Hammer'm Gronland buzullannda asıth kul bulmasıyla bırlık te yenıden gundeme geldı Soz konusu kule 1815 yüını ızleyen donemlerde yagan karkrda rastlanıyor, herkes boylesı bır ızı ancak ve ancak Tambora patlamasının bırakabüecegı goruşunde bırleşıyordu Bu goruşe Krakatoa patlamasının yuzuncu yılı olan 1983'te ortaya atüan bılım sel tartışmaların da eklenmesıyle "belleklerden sılınmış olan" Tambora paüaması konusunda yıgınla tez oraya atüdı ve en sonunda 1989 konferansma gıdüdı Tambora patlaması dagın tepesındekı 1400 metrehk bır bolumu yok ettı Doruğun yerını 6 kdometre çapında bır küometre derınlığınde bır krater aldı Patlamanın en onde gelen yetkdılerınden Rhode Island Unıversıtesı bılım adamı Haraldur Sigurdsson boylesı bır kraterın oluşabılmesı ıçın Tdmbora patlamasının en az bır mılyar ton TNT, ya da 60.000 Hiroşimaya eşıt bır guce sahıp 651/2 F olması gerektığıne dıkkat çekıyordu Patlama sonucunda daha once hıç gorulmemıs mıktarda parçacık havakureye dagümış ve bunlar bır araya gelerek 100200 küometrekup yogunlugunda sungertaşı, kaya ve kul ortaya çıkmıştı Bu mıktar 1980'de Saınt Helens Dagı'ndan fışkıranın 150, Krakatoa'nın ıse yedı katı kadardı Yerbüımcüerın sıfirdan sekıze dek uzanan Volkanık Patlama Gostergesı'nde Tambora yedıncı sırada yer alıyordu Patlama, Sumbavva halkı uzerınde de korkunç bır etkı yarattı Kısa bır sure once gun yuzune çıkartüan o doneme aıt kayıtlarda ıkı kentın yerle bır oldugu, 8000 kışının lavlann altında kaldıgı belırtılıyordu Bınlerce kışı komşu adalara goç etmış, ancak orada da koşulların ıçler acısı oldugunu gormuşlerdı Lombok ve Balı'de bıtkı ortusu tumden yok olmuştu Patlamayı ızleyen bırkaç ay boyunca uç adada yaşanan salgın hastalık ve açlık 82 bın kı şının olumune yol açmıştı Son 500 yıl ıçınde yanardag patlamaları sonucunda yaşamlarını yıtıren ınsanlann uçte bın o yaz Tambora çevresındekı adalarda can verenlerdı Çm'dekı son kayıtlara gore, Guney Çın Denızı'nın 2000 küometre kuzeyındekı Haınan Adası'nda gokyuzu kullerden korkunç bır karanlıga gomulmuş, Guneş gorunmez olmustu Don nedenıyle ekınler zarar gormuş, ormanların yansı yok olmustu Çın'e egemen olan olaganustu soguk ve &rtınalı üdım nedenıyle 1816 ve 1817 yıllarında ınanümaz duzeyde duşuk bır hasat alınmıstı Ufuk açtı Patlamanın gerçek boyutu ortaya çüonca dunyanın başka yerlerınde meydana gelen olaylar da yepyeru bır boyut kazandı Avrupa ve Kuzey Amerıkatia 1816 yılı, "yazın hıç yaşanmadıgı bır yü" olarak kayıtlara geçtı tngütere'de hava sıcakkgı 2 dereceye kadar duştu ve he' men hemen her gun karh ya da yagmurlu geçtı Londra Tahıl Borsa'sında fıyatlar rekor duzeye ulaştı Atlantücın" : otesınde New England 1816 yüında son 200 yüın en soguk gunlerını yaşadı Her ay kar yagıyordu ve rrasır tarlaları don nedenıyle mahvolmuştu ABD'nın dogusunda bannamayan ınsanlar bauya goç etmeye başladüar Ne var h, Tambora patlamasının yarattıgı sonuçlar tumden kotu degüdı İnsanı dehşete duşuren hava koşullan şaır Lord Byron ve konuklan Mary üe Percy Bysshe Shelley'ı de oylesıne uzdu kı o yaz mevsımını hayalet oykulerı okuyarak geçırdüeı Mary Shelley "Frankenstein" adlı yapıtını Byron ıse "Karanlık" başlüdı şurını bu donemde kaleme aldı Ingüız peyzaj ressamı WUliam Turner yıne o doneme aıt olan gunbatımı resımlerıyle sanat dunyasyıa damgasını vurdu Gelgelelım, Turner'ın tozla kaplı gkoyuzunu çızdıgı neden sonra anlaşüdı Turner'ın resımlerındekı parlak ımgeler, gerçekte, volkanık tozu dagıtan guneş ışıgından başka bır şey degüdı Patlamanın belkı de en yararlı sonucu, zamanla Sumbawa ve çevresınde yaşandı Tambora dan yayüan kuller adalardakı topragın verımlüıgını arttırdı Dunyanın bellıbaşlı pırınç uretıcüerınden bırı duıumuna gelen Balı bugun büe bu kullu topraklann semeresını alıyor Rita Urgan .• , • . Kaynak New Scıentıst