Katalog

t Olü yıldızların izinde Patlayan güneşler, galaksiler ve yıldızları yutan dev cisimler. Astronomlar uzaydaki en sıcak objeleri, röntgen teleskoplarıyla izlemek istiyorlar. , , eçen haftalarda, VVolgograd'ın 150 km doğusunıdakı, "Kapustin Jar" uzay istasyonundan start alan "Kosmos" raketı, "JU>rixas" adındaki Aknan teleskopunu dünyamn yakırundaki bir yörüngeye yerleştirdı. Abrixas, uzayın derinlıklerınden dunyamıza yansıyan ve çok guç algüanubüen röntgen ışınlarım görüntüleyecek. Onümüzdekı günlerde, enstrumanları kontıol edilecek olan gozlem uydusu, ilk seferden ıtibaren görüntüleri gönderecek. Abrixas uydusunun uzaya bakışı, gerçekten de olaganüstü olabilir. Uydunun röntgen gözlerinden uzay boşlugu diger teleskoplarda oldugu gıbı kaıanlık degil, sankı yanıyormuş gibi gorünüyor. Tüm yönlerden düzenli olarak kızıl ışınlar yayılmakta. Gozle gorulemeyen röntgen ışınları, uzayda, tıpkı tıbbi röntgen aletlerindeki görüntüler gibi oluşmakta. Kontgen teleskopu uzaydaki cisimler için adeta bir sıcaklık termometresı görevinı goruyor. Abrbcas, ölçum enstrumanlarıyla bırkaç rnilyon dereceyi aşan cisimleri yakalamdkta. Postdamdaki astrofızik enstıtüsunde, Abriax projesını yoneten Gunher Hasinger, yeni röntgen uydulan sayesinde uzaydaki en sıcak cısımlerın dahi gorülemeyecegiru söylemekte. Röntgen ışınları en dramatik oluşumlarla bırlikte açığa çıkarlar. Ornegın yıldızların patladıgı ve galaksilerın çarpıştıkları zamanlarda. Abriax'tan sonra, peş peşe yeni röntgen uydulan yörüngeye yerleştirilecek. Abriax uydusu, uzayda şimdiye kadaı bilinmcyen röntgen kaynaklannı tespıt etme gorevini üstlenirken, ardmdan gonderilen uydularen ilginç çizımleri ayrıntılı olarak inceleyecekler. ^ ^ Aralık ayının ortalanna dogru Avrupa Uzay Arastırmalan Merkezi (ESA) tarafmdan uzaya gönderılmesi düşunülen dev röntgen uydusu XMM, Avrupa'mn en büyük uydusu ve yaklaşık bir milyar Alman Mark'ına mal oldu. Bu süper teleskop, ilk patlamadan sadece 15 milyar yıl sonra meydana gelen röntgen ışınlannı algılayacak kadar hassas. Astrofızikçiler XMM uydusuyla, evrenin oluşumunu daha iyi anlayabileceklerini umuyorlar. 2000 yüının Ocak aymda ise, Japonlar, JUtroE gözlem uydusunu uzaya yerleştirmeyi planlıyor. Ruslar da, şu sıralar bir gözlem uydusu projesi üzerinde çalışıyorlar. Geçen aralık aymda Rosat nihayet ömrünü doldurarak kullanım dışı kaldı. Rosat'ın en olumsuz tarafı, yalnızca düşük enerjüi röntgen ışınlarım gorebilmesiydi. Oysa yeni uydular yüksek enerjili ışınları da yakalayabıliyorlar. Rosat ile algılanan röntgen ışınları, bir kâgıt parçasından geçe meyecek kadar zayıfh, Abriax, XMM veya Chandra uydularıyla, astrofızikçiler, kalın bir telefon rehberinı delip geçecek kadar güçlü ışınları yakalamaya çalışacaklar. Astrofızıkçiler böylece, uzayın her koşesini goruntuleyebileceklerini umuyorlar. Özellikle galaksi çekırdeklen, yogun toz ve gazlı hava akımıyla ortuludurler. Işte yeni teleskoplar, uzayın en esrarengiz bölgelen olarak kabul edilen bu karanlık alanlardan, sinyaller gonderebilecekler. En uzun ömürlü gözlem uydusu: "Rosat" Alman astronomlar, röntgen kaynaklannı ilk olarak, 1990 yüında uzaya gönderdikleri "Rosat" uydusuyla yakalamayaj başarmışlar. Rosat ile bugüne kadar, 150.000'den fazla röntgen kaynağı tespıt edilmiş. Araştırma uydusu, Samanyolu'ndaki beyaz cüceleri gözlemlemış. Beyaz cucelerdeki sıcaklık, güneştekinden yüz misli daha fazladır. Uydunun görüntuledigi nötron yıldızının maddesi, öylesine yogun ki, yüksük kadar kuçuk parçası bile 100 milyon ton agırlıgında. Ro ROntgen uydusu sat uydusu aynca birbirlerıni yutan galaksılerı de göruntüledı. Dünyadaki binlerce astrofizikçi, bu röntgen uydusundan ölçümler aldılar. Şmıdıye kadar Rosat uydusundan elde edüen verüerle, 3500 bilimsel çalışma ortaya çıktı. Rosat'ın böylesine efsaneleşmesı, onurı beklenenden daha uzun ömürlu olnıasından kaynaklandı. En fazla ıki sene kullanılması düşünülen uydu, sekız sene sonra bile, 800 megabaytlık verı gonderdi. (Bu veriler, yaklaşık 24 ciltlik bir ansiklopediye eşit.) . . Ve sıradaki diğer uydular... Orıurnuzdeki yaz olasüıkla "Chandra" adındaki Amerikan uydusu uzaya gönderilecek. Beş ton agırlıgında ve oldukça guçlu bir röntgen gözlemcısi olan Chandra ilegüneşlerin sönüşü şimdiye kadar oldugundan, daha net bir bıçımde algüıinabilecek. Bu guçlu röntgen uydusunun yapımı yaklaşık 3,6 milyar Alman Markı'na mal olrnuş, 640/2 Astrofızikçiler, geçen yıljarda, galaksilerin bu karanlık merkezlerinde, yıldızları yutan dev cisimlerin bulundugunu keşfettiler Kara deliklerin ağırlık merkezlen öylesine güçlü ki, tüm güneş siatemini kendilerine dogru çekerek yutuyor. Bu oluşum esnasmda ise, röntgen şimşeklerı meydana gelıyor. Bugune kadar kesin olarak kanıtlanamayan kara delikleri, astrofızikçiler, şimdi Abrıxas uydusu üe çok yakından inceleme olanagına kavuşacaklar. Yeni teleskopla, diğer yıldızların sönüş biçimleri de, daha yakından incelenebilecek. Özellikle yogun kütleli yüdızlar, güçlü bir patlamayla yok oluyorlar. Yanan bileşimleri söndügünde, iğne batırümış bir balon gibi patlayıp, içlerinde yanmakta olan gazı.boşluğa savuruyorlar. Bu oluşum sırasında, Süpernova olarak bılınen cisimler, gün boyu tum bir galaksi kadar ışın saçarlar Patlama esnasında oluşan gaz bilsımlerinin sıcaklıgı, bin yü sonra bile, hâlâ birkaç milyon dereceyi bulmakta. Röntgen uydusu Rosat, buna benzer bırçok Süpernova kalıntısını görüntuledi. Rosat verilerim degerlendıren Abrixas astrofizikçi Bernd Aschenbach, 30 milyon derecelik bir ısıya sahip sönmüş bir yıldıza rastladı. Dünyadan 700 ışık yıü uzaklıktakı yıldız, şimdiye dek gozlenebüen en yakın sonmuş cisimdi. Aschenbach'a göre bu esrarengiz guneş, bundan yaklaşık 700 yü once dunyamızın çok yakınında patladı ve 13. yuzyılda yaşayan insanlar bu Süpernova'yı, adeta dolunay parlaklıgmda ızlemişlerdi. Nilgün Özbaşaran Dede Kaynak: Spiegel, 18/99