Katalog

Dilbilim:Ne yapmalı? Dünyadaki gelişim ve Türkiye'ye bakış... Ahmet Kocaman (') ır yandan ınsanoglunun kendısını ve çevresını tanıma, anlama merakı, ote yandan ınsarun toplumsallaşma ge reksınmesı dıl konusunu eskı çaglardan gunumuze degın sureklı gundemde tutmuştur Eskı Hınt gelenegınde dınsel metınlenn gerçeklıklerımn bozulmaması ıçın gostenlen ozenle de desteklencn dıl çalışmalan, daha sonrakı donemleıde, dunya gerçeklıklerının dıl olguları yoluyla kavranması dogrultusunda felsefe, yazın ve duşunce akımları çerçevesındo bı çımlenmıştır Oncelen mantık ve felseferan etkısınde kalan bu çalış malarda daha çok soyut, bağlamdan yalıülmış bır dıl ınceleme yaklaşunı yeğlenır (bkz Beaugrande 1991) Kksık yazarlann dılını yazı dılını onemseyen fılolojı gelenegınde ıse tarıhsellık on plana çıkanlır Dınlenn de etkısıyle Arapça ve Latınce'nın egemen oldugu donemlerden sonra Yenıdendoguşla (Rone sdns) bırlıkte anadıllere, yerlı dıllere olan ügı de artar, bunun sonucu dıller arasmdakı üışküer, benzerhk üe ayrımlar, dıl ak rdbalıkları, dıl aüelerı 19 yuzyıl karşılaştırmalı dübügısı/filolojı çalışmalanrun onemlı bır boyutunu oluşturur 19 Yuzyıl dü çalışmalannın bır onemlı ozellığı de, otekı büımlerdekı gelışmelere koşut olarak dıl çabşmaldrında bılımsel tutumun one çıkması, ozellıkle ses değışmelerınde 'yasalardan' soz edılmeye başlanmasıdır (Robıns 1979) B len psıkodübüımle toplumdübüım de uygulamalı dübılım kapsamı ıçınde ele alınmış ancak bu ıkı alan kendı çerçevelerını çızdüderınden bağımsız çahşma alanlan halıne gelmışlerdır Uygulamalı dübüımın çerçevesını çızmek ıse gorunduğu kadar kolay olmdmışür Bu alanı kısaca düle ügüı sorunlann araştırümasında dübüım kuram ve bulgulanndan yararlanılan, dü sorunlarının çozumu üe ügüı bır dübüım alanı olarak tanımlamak gelenek hahne gelmıştır, ancak hangı kuramın ne tur sorunlara uygulanacagı, ya da dü sorununun ne oldugu, çozumlemelerın kıme gore olacagı, dü sorurüannın salt dübılım bulgulanyla ne olçude ele aluıabüecegı vb konulanda tam bır goruş bırlıgı oldugu soylenemez Uygulamalı dübüım kapsamında duşunulecek ük alan dü ogretımı, ozellüde yabancı dıl ogretımı alanıdır Yazıncada (lıterature) uygulamalı dübüımın dü ogretımı yanında sözlük bır dübügısı yetısınden oluşmadığını, kullanım duzlemını de ıçeren edımsel yetıyle (pragmaüc competence) butunleşmesı, tamamlanması gerektığını one surmektedırler (bkz Hymes 1972) Son derece ozetleyıcı bıçımde ele aldıgımız bu bügüer ışıgında dübüımın a) Saussure'le bırhkte bağımsız bır büım dalı nıtelığı kazandıgı, b) dü çahşmalannın salt dübüıme hapsedüemeyeceğı, ancak oncehkle çağdaş dübüımın nesnel yaklaşımı temehnde ele ahnması gerektıgı, c) düın salt bıçıme dayah mekanık bır duzenek değü, üetışımde kıülanüan anlam, ışlev ve üetışım duzenlerını de ıçeren çok yonlu bır dızge oldugu ve d) dü çalışmalannın dısıphnlerarası bır yonelımle yu ruhümesı gerektıgı anlaşümış olmalıdır Ülkemizde durum Bu verüer ışıgında ulkemızdekı dü çahşmalanna baktı ğımızda 1933'te Istanbul Unıversıtesı'nde başlayan ve bır sure Turk Dü Kurumu çalışmalanyla da desteklenen çağdaş anlamdakı dü çalışmalannın ne yazık la 1990'larda Ankara ve Hacettepe Unıversıtelerımızdekı üa bağımsız dübüım bolumuyle ve bırkaç unıversıtemızdeta (Boğazıçı, ODTU, Anadolu, Marmara, Istanbul, Ege, 9 Eylul, Çukurova, 19 Mayıs) dübüımcüerın katküanyla sınırlandığını gormekteyız Ote yandan ulkemızın ynkanda saydıgımız unıversıtelerınde dübüım kokenlı yeterh sayıda oğretım uyesı bulunmakla bırhkte, ne Turk Düı ve Edebıyatı bolumlerının ızlencelennde ne üetışım fakultelennde, ne de YOK'un hazırladıgı yenı yabancı dü ogretmenlıgı ızlencelennde dübüım derslerme yeterh olçude yer verümıştır Oysa ozelhkle 1970'lerden sonra ulkemızde bır bırüam oluşmuştur Sesbıhm sesbügısı, dübügısı konuları dışında son yülarda metındübüım soylem edımbüım konulannda ozgun araştırmalar yayımlanmıştır Her yü yapüan ulusal dübüım kurultaylannda (XIII'su 1315 Mayıs 1999 tanhlennde Boğazıçı Unıveısıtesı'nde toplandı) ve üa yılda bır yurtdışmda yapüan Turk dübüım kurultaylannda Turkçe'nın degışık yonlenne üışkın araştırmalar sunulmakta ve bu toplantıların kıtapçıkları yayımlanmaktadır Ayrıca 1990 dan bu yana dübüırnrüerın ortak yayın organı nıtelığını kazanan Dübüım Araşürmalan dergısı de bır gelenek oluşturdu bilim, çeviribilim, dil bozukluklan, dil yitimi, deyişbilgisi güDi alanlarla ügüı oldugu belırtüse de dıl ogıetımının butun uygulamalı dübüım çalışmalannın yuzde elüsınden çoğunu oluşturdugu kabul edümektedır (bkz Kaplan 1980) Gerçekten de yabancı dü ogretımıne butun dunyada buyuk yatırımlar yapüması bu alanda dübüımı ügı odagı halı ne getırdıgı gıbı, dü ogretıcüen de en buyuk dayanaklarını dübüımde bulacaklan ınancıyla bu alandakı gelışmelen yakın dan ızler olmuşlardır Bu baglamda dübüım bulgulannın dü ogretımınde dogrudan uygulamaya konulamayacağı anlaşü mış, dılbüım kurdmınırı sezdııımlen üe dü betımlemelerının Bağımsız bilim dalı Yuzyüımızın başlannda bu bılımsel dognütu ılk urunle rını vermeye başlar ve Isvıçrelı dılbılımcı F. de Saussure'un belırlemelerıyle dılbüım bağımsız bır bılım dcdı kımlıgı kaza nır Saussure ve onu ızleyen dılbüımcder oncelıkle dıl olgusunun nıtelığını anlamaya, dılbılımın sınırlarını çi2meye, dıl çalış malarında yontem oluşturmaya çahşmışlar ve dübüım gunumuzde ozellıkle yontembılım açısından, otekı toplumbüımlerı arasmda seçkın bır yer edınmıştır En başta, yapısalcüıgın anlamın belırsızlıgını bır sure bır yana bırakıp bıçımı onceleyen yaklaşunı, Amerıkalı dılbılımcı Bloomfield'ın, aşın bıçımde de olsa, dıl çalışmalannı fen bılımlerıyle ozdeşleşürmeye çalışan kesın betımlemecı tulumu ve gunumuzun tanınmış dılbılımcısı N. Chomsky nın dü benmlemelerınde mdtemaüksel kesınlemelere yaklaşan belırlemelerı dıkkatlen dılbüım uzerıne çekmıştır Bu gelışmelerın sonucu olarak dılle ügüı alanlardakı araştırmacıldr, keııdı alanlarında kımı konuların açıklanmdsm da dılbılımın bulgularına başvurmak gereğını duymaya başlamışldrdır Oncelıkle ruhbilimciler bellek, ogrenme, anlama, kavrama dıl edınrmı konulannın drüdşılmasında dılbüım çalış malarının vazgeçürnezlıgını bemmsemışler ve psikodilbilim adıyla ortak bır çalışma alanı ortaya çıkmıştır Bu büım dalı gunumuzde ozellıkle 1 ve 2 dü edınımı konulannda çok degerlı bulgular orlaya koymuştur, sozgelımı, 1 ve 2 dü edı nımmın ayrırn ve benzerlıklerı dü üe duşunce bagmtısı, zıhın dü gehşımı üışkısı, dü yetısı, dıl edınımınde kulturlerarası ben zerlık ve aynmlar, algılama, anlama sureçlerı son yülardakı araştırma konularının en onemlüerıdır (bkz Clark ve Clark 1977) Yıne ozellıkle dılbüımcüerın onculuguyle dü toplum ilişkileri draştırma konusu olmuş, bu çerçevede toplumsal konum, yaş, cınsıyet toplumsal rol vb lerının dü kullarumını nasıl etkıledıgı yogun bıçımde ıncelenmıştır Bunlar yanında çokdülüık, dü degışkelerı, dü plarüaması düsel tutum, dülerın olumu ve yıtımı, düın degışık ışlevlerı gıbı konular dü tartışmalarında qozde araştırma alanlarını oluşturmuştur Dilbilim toplantılanna daha çok uygulamaa dilbilimci katılmalıdır. somut verüerının uygulamalı dübüım aracüığıyla dü ogretımıne yansıtüabücegı sonucuna varürnıştır Bilgisayarlı dilbilim Dübüımın son yülarda en onemlı uygulama alanlarından bırısı de bilgisayarh dilbilimidir. Bu çerçevede gelışen butunce dübüımı (corpus lınguıstıcs) ve dogal dü ışleme (natural language processıng) kavramlan ışıgında dü verüerının bügısayar ortamında toplanıp degerlendırümesı, bunldrın dülerın ses sozcuk, sozdızımı ve soylem yapüarının betımlen mesınde, sozluk yapımında kullanüması bakımından buyuk gelışmeler sağlanmıştır Daha çok lııgüızce metınlere dayalı olan bu çalışmalaıda, oncelen yalnızca yazüı düe üışkm verıler toplanırken, son yülarda bügısayarldnn teknık olanaklarının gelışırru dogı ultusunda sozlu düe üışkın verıler de toplan maya başlanmıştır (bkz Aıjmer ve Altenbeıg 1991) Ne yapmak gerek? Dübüım dü çahşmalanna negnellık, çok boyutluluk, tutarlüık, tutumluluk ve büımın en onemlı ogesı sayüan genelleme gucu getırmıştır Bu ükelerın ozellıkle yabancı dü ve anadüı ogretımınde metın seçımınden başlayarak yontem ders aracı, düsel tutum gehştırmede, ozellıkle Turkçe oğretımındekı oznel yaklaşım lannı, salt tumceyle sınırlanmış mekaruk ve bıçımcı dübügısı ogretımının otesıne geçmede katküarı gozardı edüemez Yapılması geıeken ulkemız dübüımcüerının soyut duzlemden daha somut dü sorunlanna yonelmelerı, düle ügüenen komşu alanldrdakı araştırmacüann da dübüım sesıne kulak vermelendır Bu dogrultuda atüacak ük ddınüardan bırısı de dübüım toplantüanna daha çok uygulamacı dübılımcınm ve otekı alanlarda düle ügüenen araştırmacüann katüımının sağ lanmasıdır Oyle gorunuyor kı ulkemızde dü çahşmalannın ve anadüı ve yabancı dü ogretımının büımsel bır kımlık kazanma sı dübüımın Turk Düı ve Edebıyatı, yabancı düler bolumlerı, üetışım bolumlerı ızlencelennde bellı bır ağırhkla ele alınma sına ve dübüım kuramcüan üe dü uygulamacüannm (anadüı, yabancı dü) 'ortak noktalarda' buluşmalanna baghdır Kaynakça Aksan D Dübüım Cumhurıyet Donemınde Turlayede Büım Sosyal Bı lırrüer TUBAyayını Ankara 1997 Beaugrande R de (1991) Ianguıstıc Theory U>ngman Clar, H H ve E V Clark (1977) Psychology and Ldnguag An ıntro durtıon to psychohnguıstıcs Harcourt Brace Jovanovıch tnc Demırcan 0 Erozden A Dü uzerıne ıncelemeler yayııüaı Dılbüım Araşörmaları 1990 HıUty Ankara 1999 Imer K Turlayede Dübüım Dübüım ve Turkçe Dü Derneğı y Ankara K.ıpUn R B(ed)(1980)OnTheScopeofApphedUnguıstıcs Kowluy Mdss Newbury House Robıns R H (197')) AShmt lnstoıy of Unguıstıcs London Longman Dilin niteliği Bügısayaıh dübüım gıbı son yülarda gelışen beyindilbilizn (neurolınguıstıcs) ve bilissel dilbilim (cognıtıve lınguıstıcs) gıbı alanlann temel amacı ınsan düının nıtelığını ozellıkle ıç duzenekler açısından oı taya çıkarmaktır Ancak bu çalışmaların, Chomsky kuramı dogrultusun da, mekanık bır duzlemde ve daha çok bıçıme agırlık venr bıçımde yurumesı düın topluma, üetışıme yonelü< kımı yorüen nın aydınlatılması konusunda kımı duraksamalar ortaya çıkarmıştır, bu nedenle ozellıkle 1970'lenn başlanndan bu yana dübüımde onemle uzerınde durulan konulardan bırısı de, dü kullanımında konuşur yazarın bağlamın (yer zaman, dunya bügısı vb) konuşurun amacının ve düın değışık ışlevlenmn onemsenmesı geregıdır Bu tuıden konuları ıncelemek uzere geçtıgunız yülarda one çıkan alarüaı aıasında edimbilim ve söylem çözümlemesini anmak gerekecektır Bu ıkı alanda çalışanlar düm Chomsky nın one surdugu anlamda ıdeal konuşandınleyen'ın dü yetısı üe, salt zıhınsel suıeçlerle açıklanabüen soyut Uygulamalı dilbilim Ruhbüım ve toplumbüun yanında dübüımın otekı alanlarla üışkısını ortaya çıkaran onemlı bır çalışma alanı da uygulamalı dilbilimdir. Aslında başlangıçta yukarıda sozu edı 640/16 (*) Prof Uı Dogu Akdenız Unıversıtesı Fen Edebıyat Fakultesı Konuk Ogreüm Uyesı Gazı Magosa KKTC