Katalog

Büyük Marmara fayı: Niçin, Le Pichon ve arkadaşları İstanbul'u tehdit eden olası bir depremin, Marmara'yı tek parça halinde kıracağı şeklindeki varsayımlarını bu yazıda temellendiriyor ve deprem senaryosunun ve önlemlerinin buna göre hazırlanmasını diliyorlar. Xavier Le Pichon, Chaîre de Geodynamique, College de France, Paris Tuncay Taymaz, İTÜ Maden Fakültesi jeofizik Bölumü, Istanbul A. M. C. Şengör, İTU Maden Fakültesi, jeoloji Bölumü, Istanbul GİrİŞ Bu yazmın amacı okuyucuya, 17 Agustos 1999 Kocaeli depremınden soııra Kuzey Anadolu Fay sistemi boyunca daha batıda meydana gelecek buyuk depremin boyu, yerı ve tabıatı hakkında fikır edınmek maksadıyla ÎTÜ Maden Fakültesi Jeoloji ve Jeoflzik bölümlerinde, College de France da ve Türkiye Jeolojik ve Jeofizik Deniz Araştırmalan çerçevesınde ya püan çdlışmdldrın bazı sonuçlannı sunmaktan ıbarettır Bu sonuçların Istanbul şehrinin ve genelde Tekirdağ'dan Gebze'ye kadar olan kuzey Marmara sahil şeridinde bulunan yerleşmeler sanayı tesıslerı ve yol, rrıuhtebf boru hatlan ve enerjı üetım hatları ıçın hayatı onemı var dır Onun ıçın bu bolgelerde yaşayan veya mal sahıbı olanlan bılgılendırmegı çalışmaların bu ük safhasında da hî gorevımız addetmekteyız Bu aynı zamanda son gunlerde gazetelerde çıkan "iki Marmara senaryosu" gıbı hdberlerın halkta ve muhtemelen bazı yonetıcılerde yarattıgı kararsızkgın ortadan kaldırümasına da katkıda bulunacaktır Burada sunulan sonuçlar deprem büyüklügü ve deprem momenti kavramlarının açıkhkla anlaşılmasuu gerekli kılmaktadır. Aralarmda bu dergıcie yayın yapmış bazı meslektaşlarımız da bulunan halkımızın ekserıyetıne bu kavramlar yabancıdır Bunların anlaşılamaması medyada yanıltıcı ve dolayısıyla halkın emnıyetı açısından zararlı bazı spekulâsyonlara neden olmuştur Tektonik (yanı jeolojmın dunya kabuğunun mımarısı ve bunun gelışrnesıyle ugraşan dalı) ve sısmolojı (deprembılım) uzmam olmayan ve bu konularda bılgısız oldukldrı gorulen akademık unvan sahıbı hşılerce yapılan bu spekulâsyonlar Marmara Denızı'nm tabanının yapısınm anlaşümasında karışıklık yaratmakia, bılhassa kavranması zaten son derece guç olan yapısal jeolo jık problemlerm halk ve ıdarecıler tarafindan hıç anla şılamamasına neden olmaktadır Bu nedenle aşagıda once şiddet, magnitüd (=büyüklük) ve moment kavramlarını açıklayacagız ; '; "*••„ o Hanovcr \ \ } / /" • o Antwerp Brussels o ; " ..' oCologne N Gottıngcn^ %\ . ^ x \ 1 /^p" o b l f n z \St. Goar/ • \o Rheims \ \ CoburicJ /' / ,' , \ .' « t Luxcmbourg \ i Nancy '*.. Strasbourg / o Stuttgart ' ° •' > Şekll 1. lohann Nöggerath tarfından çlzllmlş 29 Temmuz 1846 depreminin Isoseiit haritalan. Bu harita Brumbaugh'ın kitabından alınmiftır. Şiddet magnitüd ve moment kavramları Depremler uzerıne gozlem yapan bır bılımcınuı ılk yapması gereken şeylerden bırı yerın natü sanıldıgını tespıt etmektır kı bunun ardmdan "nasıl bir nedenle?" sorusu sorulabılsın Bunun en ükel yollarından bırı "çok mu sarsüdı, az mı sarsıldı9" sorusuna cevap vermektır Ilk defa Italya'da Domenico Pignataro 1783 yılında beş kademelı bır sallanı şıddetı olçegı gelıştırmış, bunu hafif, mutedil, güçlü, çok güçlü ve âfet olarak ayırarak Calabrıa'da 1783 1786 yıllan arasında olan deprem serısını buna gore sınıflamıştır 1828'de Hollanda'daP N C Egen bu olçegı altı basamaga çıkarmıştıı Sısmolojınm kurucu larından Kont Montessus de Ballore klasık sısmolojı kı tabında bu tur olçeklerın tarıhını detaylı olarak anlatrnış ve Cancanı tarafindan yapılan olçek karşılastırmasını ve buradan tureyen "mutlak olçegı" anlatmıştır (episantr) demıştır En şıddetb sarsılan bolge epısantrı ıçerır, ama bunu oznel gozlemlere dayanarak tespıt edebıldıgımız ıçın her zaman gozlenen episantr ıle gerçek episantr çakışmaz Mesela, 17 Agustos depreminin en şıddetlı vurdugu yer Golcuk'tu, ama gerçek episantr muhtemelen bunun dogusundaydı Yer sarsmtısının şıddetının tespıtı bır yerde de bır depremin bır dıger depreme nazaran buyukluğunun de bır gostergesı olarak kullanılmaga başlandı Tabıî muhtelıf ınsan yapısı bınaların yamulmasını kıstas alan bu yontemın yapıdan yapıya degışen ozellıkler nedenıyle onemlı bır zayıflıgı vardır Fakat hemen hernen 100 kusur yü bo yunca yer sarsıntısı şıddetı depremin de buyuklugu hak kında fıkır edınmek ıçın tek yol olarak kaldı Tablo I gu numuzde bılhassa deprem muhendıslerı tarafindan hasann dagüımı hakkında füar edınmek ıçın kullanılan ve Gi ların hlçbiri herhangi bir ölçekte 7den büyük bir deprem yaratacak durumda değlllerdlr, zira gerekli momenti yaratacak ötelenmeyi üretemezler. Büyük otelenmeler büyük faylar üzerinde olur. Bır sonrakı adım eşıt şıddette sarsılan bolgelerı belırlemek olmuştur kı bu ılk defa Ren Nehn boyunda 29 Temmuz 1846'da meydana gelen deprem ıçın Johann Nöggerath tarafmdan 1847 yılında yapılmıştır Şekil l'de verılen harita Noggerath'ın harıtasmın baştan çızıl mış şeklıdır Burada Coblenz ve St Goar cıvanndan en şıddetlı sarsüma rapor edılmış, daha dıştakı bolgeler daha az sarsılmıştır^ Degışık şıddette sarsılan bolgelerı ayıran çızgüere ısoseıst (=eşıt sarsılma) çızgılerı denır Koat Montessus de Ballore, Sekil 6. Aykut Barita ve muhtellf çabfnta arkadoflanna göre Marmara altı fay geometritl5. Bu geometri mevcut derinlik olçümlerine ve eldekl sınıriı yansıma proftllerinln yer ıçınde depıemın oluşma noktasına odak, blzlere gösterdlği jeolojik yapıların yorumuna dayanmaktadır. Elde bafka veri olmasaydı, veya derin merkez (hibu yonım son derece olabiliıiiği olan, makul bir yorumdur. Ancak burada gösterilen fayposantr) bunun yeryu zundekı duşoy ı?diışu muno de üst merkez Şekil 2. Odaktan uzaklaştıkça yer sanıntıunın büyüklüğünün azaldığını gösteren şema. Burada yer sarsıntısı bir genlik (amplitüd) olarak gosterilmlstlr. Bunun nedeni yer hareketinin sismograflar tarafindan bir dalga hareketl olarak kaydedilmesidir. Brumbaugh'un 2 numaralı dipnotta verilen eserinden alınmıştır. 661/8