Katalog

BİLİM FELSE Bilim felsefesi, Feyerabend n Bilimin ne olduğu Eski Yunan'dan beri tartışılagelmiştir. Ancak bu soruya sağlıklı bir yanıt, bilimin büyük bir patlama yaptığı 20. yy. da gelebilmiştir. Bilim, ifadeleri gözleme dayanılarak çürütülebilen uğraşıların toplamından ibarettir. Bu açıdan bilim felsefesi üzerine bazı görüşler ve Paul Feyerabend'in (Ozgür Bir Toplumda Bilim) eleştirisi. A. M. Celâl Şengör* B ılım nedır 9 Bılım dedığımız uğraş ' bılım olmayandan' nasıl ayrılır 9 Bilimci denebılecek, bılımle uğraşan kışının kı bilim üreten "bılımcı" ıle bilimin ürünlerlnl bllen "bılgın" kavramını bırbırınden ayrı tutmakta yarar olduğu kanısındayım bılımcı olmayandan ne farkı vardır 9 Yanı bılım ve bılımcı nasıl tanınır? Iste bu ve benzer sorulara yıllardır felsefe ıle ozellıkle felsefenın epıstemolojı, yanı bılgıbılım adı verılen branşı ıle uğraşanlar cevap arayagelmışlerdır Bu tur soruların onemlı belkı de bılımın, ınsanlık tarıhınde zaman zaman çeşıtlı kesıntılere uğramasına rağmen, her kesıntıden sonra âdeta başladığı yerden devam ederek sureklı gelıştığı dost dusman hemen herkesçe kabul edılen tek ınsan uğrası olmasından kaynaklanmaktadır Bılımın ne olduğu ta eskı Yunan'dan berı tartışılagelmiştir Ancak bu konuya sağlıklı bir cevabın bulunabılmesı bılımın buyuk bir patlama yaptığı ve ıçınde yaşayan bılımcı sayısının eskıden mevcut olmuş tum bılımcılerın toplam sayısından kat kat fazla olduğu yırmıncı yuzyılda olabılmıstır Verılen cevap aldatıcı bir basıtlıktedır Blllm, ifadeleri gozleme dayanılarak çürütülebilen uğraşıların loplamından ibarettir! Burada dıkkat edılırse, ifadeleri gozlemle denetlenebılen" değıl, yalnızca "gozlemle çürütülebilen denmektedır Bunun nedenı bu cevabın sahıbı olan Avusturyalı buyuk bılım fılozofu Sır Karl Popper'ın ver dıgı bir ornekle açıklanabılır Içınde on beyaz kuğunun yuzduğu bir havuz kenarına ınmıs ıkı Merıhlı bılım adamı duşununuz Bunlardan bırı derhal dunyadakı tum kuğuların beyaz olduğunu ıddıa etsın ve bu ıddı asına yere ınerken havada uçar gorduğu sokız kuğuyu da 'delıl" olarak gostersın Ancak bu Merıhlı dostumuzun ıfadesı sadece bir varsayımdır ve ıkı Merıhlı bılımcı beyazdan baska renkte bir kuğu bulana kadar da bu ıkı zat açısından geçerlıdır Bu ıkı Merıhlıye Avustralya ya ınmış dığer meslekdaşları telsızıe orada sıyah kuğular olduğunu bıldırdıklerı zaman, buradakı Merıhlının varsayımı çurutulmuş olacak ve baska varsayım uretme ıhtımallerı ortaya çıkacaktır Bir olası varsayım, dunyadakı tum kuğuların beyaz veya sıyah renklı olduklarıdır Bir dığer olasılık ıse kuğuların her renkten olabıleceklerıdır Bunlardan bınncısı Popper'ın bilgl Içeriği zengln dedığı turden bir varsayımdır, çunku beyaz ve sıyah kuğu dışında kuğuların mevcudıyetını tanımamaktadır Bir dığer deyışle, tum kuğuların yalnız ıkı renkte olabıleceklerını ıddıa ederek bılgımızı ve gozlemlerımızı kontrolu kolay bir alanda kana lızeetmektedır Buradan hareketle hemen şu tur sorular uretebılırız Kuğuların yalnız beyaz veya sıyah olmalarına etkıyen faktor nedır 9 Nıçın beyaz kuğular Istanbulda, sıyah kuğular ıse Avustralya'da yaşamaktadırlar 9 Beyaz ve sıyah kuğuların uzerındekı çevresel baskılar arasında ne tur larklar vardır 9 Bir beyaz ve bir sıyah kuğu çıftleştırılırse ne olur? Ve buna benzer daha pek çok sorular sorarak bılgımızı hızla genışletebılırız Dığer varsayım ıse her renkten kuğunun mevcudıyetıne ımkân tanıyarak kendısını çurutulemez yapmıştır, ama hemen her renk kuğu buna uyacağı ıçın, bıze pek tazla bir bılgı de vermemektedır Buna gore pembe mor, yeşıl vb renklerde de kuğular olabılır Buradan hareketle pek verımlı sorular uretmemız olası değıldır, zıra bılgı sınırlarımız kontrol edılemez durumdadır işte bu tur her olasılıga ımkân tanıyan kısır varfayımlar Popper'e gore bilgl içeriği fakir varsayımlardır melerıne zemın hazırlayarak ınsan bılgısının hızla artmasına neden olmakta, bir dığer değışle bılımsel gelişmeyı doğurmaktadır Popper'ın bu pek basıt, basıt olduğu kadar da onemlı fıkırlerı bılımcıler arasında çok yaygın bir taraftar ordusu bulmuş, başta bızzat kışısel dostu Eınsteın olmak uzere, Nobel Odulu sahıplerı Popper'ın çocukluk arkadaşı Konrad Loren (1), Jacques Monod (2), F'r John Eccles ve Sir Peter Medavvar gıbı bılımcıler bılımın Popper'ın ıfadesınde nıhayet tatmınkâr bir tanım bulduğu konusunda bırleşmışlerdır Niçin Feyerabend? Bılımcıler arasında bulunan bu fıkır bırlığı bılım felsefesi ıle uğraşan felsefecıler 4 teorinin eleştirisi Popper bu goruşlerını 1919 yılında Vıyana da o zaman pek revaçta olan ve bılımsel oldukları ıddıasında bulunan dört teorıyı kıyaslayarak uretmıştır Bu teorıler Marx'ın sosyo ekonomık teorısı, Freud'un psıkanalızı ve Adler'ın asağılık komplekslerı teorısı ıle Einstein'ın ızafıyet teorısıdır Popper bu teorılerden ılk uçunun çurutulebılmelerı ıçın kendılerını gelıştırenlerın herhangı bir krıter ortaya koymadıkları bılakıs, bu teorılerın hemen her gozlemı açıklamaya elverışlı oldukları tezlerını ortaya attıklarını gormuş, bunun, Einstein'ın teorısıyle çelışmelerı olasılı gozlemlerı sıralamak suretıyle teorinin bunlara dayanı Çocuğunu yiyen Satürn (Francisco de Goya y Lucıentes). larak çurutulmesının mumkun ol Akıl kontrolu dışında gayrı insani şiddet ve vahşi içgüdüduğunu ıfade etmesıyle ılgınç bir lerın serbest kalışına bir sanatçı tarafından verllen en tezat yarattığını farketmıştır Bu çanpıcı ıladelerden bırı. uç teorı, zaten herşeyı açıkladıkları (i) ıçın, çurutulmelerı mumkun olmaarasında ise sağlanamamıştır Cumhurlmakta, dolayısıyla bıze gerçek hakkında yet KİTAP ekınde geçenlerde tanıtımı yapıpek de bir şey soylememektedırler Einstelan özgür Bir Toplumda Bilim (3) adlı esein'ın teorısı ıse çurutulme rıskıne çok açıkrın yazarı, Berkeley'dekı Kalıfornıya tır ve bu nedenle de bilgi içeriği zengin bir Unıversıtesı ve Zurıh Federal Polıteknığı teorıdır Yukarıda değındığım gıbı, bu tur bılım felsefesi profesoru Paul Feyerabend bılgı ıçerığı zengin teorıler, kendı çurutul ışte bu, Popper'ın goruşlerını paylaşmayan felsefecılerden bırıdır Popper'ın goruşlerını paylaşmayan pek çok felsefecı varken, benım Feyerabend uzerınde durmamın nedenı, Feyerabend ın Popper'ın tezıne karşı urettığı ve Hüsamettin Arslan tarafından da onaylanarak okuyucuya tanıtılan tezın uygar bir hayvan olarak tanımlanabılecek ınsanı, bu uygarlığını ınkâr ederek mağaraya, yanı vahşete donmeğe davet eden çok tehlıkelı bir ısyan nıtelığınde olmasıdır Eserı tanıtan Hüseyin Arslan, ne yazık kı Feyerabend'in tezlerını yalnızca, modasının geçtığı her doğa bılımcısınce en az ellı yıldır bılınen pozıtıvızm açısından ele almakta ve guncel olmayan pozıtıvızme pek haklı olarak veryansın ederek Feyerabend ın bılımsel bir makalemde ' tamamen zırva" olarak nıtelendırmek zorunda kalmıs olduğum (4) fıkırlerını ıse goklere çıkarmaktadır Iste bu ya/ıda Hüsamettin Arslan ın, yazısında bahsetmıs olmasına ragmen hıç tartışmadığı eleştırel akılcılık (yanı krıtık rasyonalızm) açısından Feyerabend e bakmak arzusundayım Hele ulkemız gıbı bılınçlı bılınçsız demokrası tellallığının yapıldığı ortamlarda ve Cezayır'dekı son olaylar gıbı tum dunya kamuo yunda demokrasıyı bazılarınca bir ıkılem karsısında bırakan olayların ardından Feyerabend ve benzerlerını son derece dıkkatle ıncelemenın toplumsal bir gorev olduğu kanaatındeyım Feyerabend ın Popper e karsı urettığı te zın esası, bılımı bılım olmayan ugrasıdan ayıracak hıçbır krıterın olmadığı ve daha da mühimi, olmaması gerektiğidlr. Feyera bend tum krıterlerı yaratıcılığı dızgınleyen engeller olarak gormekte gerçek bir ozgurluk ıçın bunların kaldırılması gerektığını savunmaktadır Dusunsel ozerklık ıse ınsan ozgurluğunun temelıdır ve bu nedenle Popper ve benzerı sınırlayıcı krıter uretıcı lerı, bir yerde de ınsanlığın ozgurluğunu sınırlamaktadırlar1 Feyerabendın bu polcmıgı yuzeysel bakıldığında cıdden çok çarpıcı bir çekıcılığe sahıptır Özgurluğun ozgurluk oiabılmcsı ıçın onu sınırlayan çızgılerın kaldırılması nın ıstenmesınden daha doğal ne olabılır 9 bılım ancak ozgur duşunce ıle var olabıldığıne gore Popper ve benzerı sınırlayıcılara, yanı bu tur "tam ozgurluk ' duşmanlarına, bılımde ve ozgur yasamda yer olmamalıdır Feyerabend ın Popper'ı elestırırken unuttuğu ve ısrarla unutmak istediği çok onemlı bir nokta vardır Insan yaşamında olduğu gıbı bılımde de ozgurluk, doğanın sınırları ıle tanımlanmıştır Ozgurluğunun sınırlarını sınamak ısteyen herkese uçma ozgurluğune sahıp olduğunu varsayıp kendını bir gokdelenın uzerınden atma seçeneğı açıktır Bu durumda kendısıne varsayımının yanlış olduğunu anlaması ıçın ancak atlama yukseklığının ıkı katının yerçekımı sabıtesıne bolunmesı ıle elde edılebılecek bir sayının karekoku kadar bir zaman kalacaktır ve bu zaman bıttığı anda onu dunyadakı Feyerabend benzerı tum bı 25612