Catalog

Gürol KIRAÇ TUSAM Türkistan Araştırmaları Masası gkirac@tusam.net 96 ve 1997 yıllarında Şangay ve Moskova’da yapılan toplantılarda Şangay Beşlisi adıyla çok uluslu bir bölgesel yapı Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından oluşturuldu. Örgüt Özbekistan’ın katılımıyla Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) adını aldığı bugünkü yapısına ise 15 Haziran 2001 tarihinde kavuştu. ŞİÖ bünyesinde üyelerin ortak çıkarlarından bahsedilebilir ancak Çin için bu örgütün varlığının son derece stratejik bir kazanç olduğu düşünülmeli. Pekin, 10 yıldır üzerinde çalıştığı bu projenin meyvelerini toplamaya başladı. Çin, ŞİÖ öncesi dönemde tehdit olarak algılandığı coğrafyada şimdi dost ve müttefik olarak tanımlanıyor. 10 yıl önce temeli atılan ŞİÖ’nün meyvelerini toplamaya başladı C S TRATEJİ 11 dönemde büyük açılımlar sağlayan Pekin yönetimi bölgede kalıcı stratejiler uygulama çabasındadır. Kazakistan’la 1997 yılında görüşmelerine başlanan ancak 2004 yılına kadar somut bir adımın atılmadığı KazakistanÇin petrol boru hattı, 2006 yılında faaliyete geçirilebildi. 3000 km uzunluğundaki bu hat Çin’e yılda 10 milyon ton petrol taşıyacaktır. Bu uzun ve zorlu sürecin başarıya ulaştırılarak Pekin’in Orta Asya’da somut bir kazanım elde etmesi, bundan sonraki dönem için Çin’i daha da cesaretlendirdi. 15 Haziran 2006’daki ŞİÖ zirvesinden önce Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan devlet başkanlarıyla bir araya gelen Çin Devlet Başkanı Hu Jintao, yeni enerji anlaşmalarını imzaladı. 9 Haziran’da bir araya gelen Kırgız ve Çinli liderler, Kırgızistan ve Özbekistan’ı Çin’e doğrudan bağlayacak bir demiryolu projesi üzerinde anlaşmaya vardılar. Ayrıca zengin su kaynakları olan Kırgızistan’ın Çin’in batı bölgelerine elektrik enerjisi sağlamasıyla ilgili de görüşmeler gerçekleşti. Kerimov’la da bir araya gelen Hu Jintao, Çin devlet enerji şirketi China National Petroleum Corporation’un (CNPC) beş yıl süreyle petrol ve doğalgaz keşfi için Özbekistan’a 210 milyon dolar yatırım yapması konusunda Taşkent yönetimiyle anlaşmaya vardı. Tacikistan ile de çalışmalarını sürdüren Pekin yönetimi bu ülkeyle çeşitli ekonomik işbirliği anlaşmaları gerçekleştirdi. Çin’in elektrik iletim hatları ve kablo imalatı üzerine faaliyet gösteren Tebian Electric Apparatus Stock şirketi 15 Haziran’da Tacikistan’la 339.4 milyon dolar tutarında iki anlaşma imzaladı. Şirket, Tacikistan’da elektrik iletim hatlarının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi ile ilgili bir üretim tesisini faaliyete geçirecek. Türkmenistan’la daha önce, Türkmenbaşı’nın 2 Nisan 2006’daki Çin ziyaretinde, doğalgaz boru hattı anlaşması imzalayan Pekin yönetimi, 15 Haziran 2006’da da CNPC petrol şirketi aracılığıyla ortak bir girişim kurma üzerine anlaşmaya vardı. Kurulacak bu ortak girişimle AmuDerya çevresinde petroldoğalgaz arama ve geliştirme çalışmaları yapılacağı belirtildi. 14 Haziran’da gerçekleşen Nursultan NazarbayevHu Jintao görüşmesinde de stratejik ortaklık ilişkilerinin daha da geliştirileceği mesajı verildi. Kazakistan’la faaliyete geçirilen petrol boru hattının yanı sıra CNPC’nin 22 Ağustos 2005’te Kazakistan’ın en büyük yabancı petrol şirketlerinden biri olan PetroKazakistan’ı 4.18 milyar ŞİÖ Zirvesi’nden dolara satın alması, Pekin toplu görünüm... yönetiminin Kazakistan’daki enerji sektörüne yaptığı en ciddi yatırımlardan biriydi. 11 Haziran’da Gulf Times internet sitesinde çıkan haberde de Çin’in en büyük yatırım şirketi Citic Group ile Hindistan’ın devlet enerji şirketi Oil and Natural Gas Corp’un Kazakistan’daki enerji yataklarına 2 milyar dolar yatırım yapmayı kararlaştırdıkları yönünde bir haberin çıkması, Pekin yönetiminin Kazakistan konusunda daha da geniş yatırımlar yapacağının açık bir göstergesi niteliğindeydi. Yukarıdaki güncel gelişmelerle de anlaşıldığı gibi Çin, ŞİÖ yapılanması içerisinde ve bu yapılanmada geliştirilen işbirliğini ikili ilişkilere de taşıyarak Orta Asya politikasını hızla derinleştiriyor. Elindeki argümanları son derece isabetli kullanan Pekin, önümüzdeki dönemde bölgede "söz sahibi" olmak istiyor. Ayrıca Pekin yönetiminin Orta Asya ülkeleriyle ekonomi ve güvenlik boyutlu işbirliği çalışmalarındaki girişimlerini, Uygur Türklerinin izole edilmesi gibi insan haklarını hiçe sayan uygulamaları için de bir araç olarak kullandığının gözlerden kaçırılmaması gerekiyor. 19 Orta Asya’da Çin yürütmüştü. Çin Devlet Başkanı Hu Jintao toplantının içeriğini "Örgüt bu yılki toplantısıyla yeni bir kalkınma dönemine adım atmıştır" sözleriyle özetledi. Örgütün içyapısının geliştirilmesi (örgütün genişlemesiyle ilgili gerekli yasal düzenlemeler ve kurumlarla ilgili yeni yapılanmalar), belirli projeler (ulaştırma, taşımacılık) üzerine yeni anlaşmaların imzalanması ve işbirliğinin geliştirilmesi, gözlemci ülkeler ve uluslararası örgütlerle karşılıklı bilgi alışverişi ve diyalogun ilerletilmesi toplantıda alınan kararların genel çerçevesini oluşturuyor. Bu çalışmalarla birlikte ŞİÖ’nün daha etkin olacağını vurgulayan Hu Jintao, bu gelişmelerin bölgede güvenliği ve istikrarı sağlamada etkinliği artıracağını ve dünyanın diğer bölgelerinde yaşayan insanlara yönelik de fayda sağlayacağını söyledi. etkinliği ŞİÖ’NÜN KURULUŞ AMACI ŞİÖ’nün kuruluş hedefleri, şöyle sıralanıyor: ? Karşılıklı güvenin arttırılması, (Sınır bölgelerinin silahsızlandırılması ve sınırların ortak kontrolü) ? Üye devletler arasındaki dostluk ve iyi komşuluk ilişkilerinin sağlamlaştırılması, ? Politik ilişkilerin geliştirilmesi, ? Ekonomi ve ticaret alanında işbirliğinin ilerletilmesi, ? Bilim ve teknolojide ortak çalışmaların yapılması, ? Kültür ve eğitim alanına yönelik çalışmalar yapılması, ? Enerji ve ulaştırmada işbirliğinin geliştirilmesi, ? Çevreyi koruma ve diğer alanlarda ortak projelerin hazırlanması, ? Bölgesel barışın, istikrarın ve güvenliğin sağlanması için stratejiler geliştirilmesi, ? Demokratik, adil ve rasyonel olan yeni bir uluslararası politika ve ekonomik düzenin kurulması. Çin’in Orta Asya’ya yönelik girişimlerine baktığımızda ise bütün hedefler içerisinde özellikle iki maddenin ön plana çıktığını görüyoruz. Bunlardan ilki askeri ve güvenlik, ikincisi ise enerji ve ulaştırmadır. Pekin yönetimi, 10 yıl önce tehdit olarak algılandığı Orta Asya’da, atağa kalktı. Kazakistan’dan petrol alan Çin, diğer ülkelerle de yeni anlaşmalar yaptı. ŞİÖ’NÜN BEŞİNCİ YILI 15 Haziran 2006 tarihinde yapılan ŞİÖ zirvesi, Şangay Beşlisi olarak kurulan birlikteliğin onuncu, ŞİÖ formunu almasının ise beşinci yıldönümüydü. Örgüte üye devletlerin liderlerinin yanı sıra İran, Pakistan ve Moğolistan devlet liderleriyle birlikte Hindistan Petrol ve Doğalgaz Bakanı da toplantıda gözlemci ülke temsilcileri olarak hazır bulundular. Toplantıya ayrıca davetli olarak Afganistan Devlet Başkanı Hamid Karzai, Güney Doğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN) Genel Sekreter Yardımcısı ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Yürütme Komitesi Başkanı da katıldı. Toplantıda liderler Beşinci Yıldönümü Deklarasyonu’nu ve 20072009 arasında üye devletler tarafından yürütülecek terörizmle, ayrılıkçı hareketlerle ve radikal gruplarla mücadele konusunda yeni düzenlemeler yapan örgüt bildirisini imzaladılar. Örgütün genel sekreterinin de değiştiği toplantıda, yeni Genel Sekreter Kazakistan’dan Bolat K. Nurgaliyev oldu. 20072009 yılları arasında görev yapmak üzere üye devlet başkanları tarafından seçilen Nurgaliyev daha önce Kazakistan’ın Japonya, ABD gibi çeşitli ülkelerdeki büyükelçilik görevlerini Yapılan görüşmelerde ayrıca, ŞİÖ’de daha aktif ekonomik işbirliği politikalarının uygulanabilmesi için "Girişimciler Komitesi" adı altında yeni bir yapılanmaya gidildi. Bu yeni girişim sayesinde üye ülkelerin, bu ülkelere bağlı şirketler ve bankaların finans sektörü, enerji, ulaştırma, telekomünikasyon, tarım ve ticarette yeni işbirliği alanları yaratması ve geliştirmesi hedefleniyor. Orta Asya ülkeleriyle olan ilişkilerinde son