Catalog

mleri başlıca yok oluş sınırlarını ifade etmektedirler (235 milyon yıl sınırı ve 65 milyon yıl sınırı gibi; Şekil 2). Bu temel yok oluşlar arasında daha küçük çaplı ve daha yerel alanlarda sınırlı kalmış, yüze yakın yok oluşun varlığı jeolojik kayıtlarla ortaya konulmuştur. Bunların pek çoğunda ekosistemleri derinden etkileyen ve zincirleme gelişen, birbirini tetikleyen katastrofık bir dizi olay saymak mümkündür. Ani ve şiddetli olarak gelişen bu olayların etkileri ise çoğu kez binlerce, onbinlerce ve hatta yüz binlerce yıl devam etmiştir. Örneğin 65 milyon yıl öncesine ait yok olma dönemi Kretase/Tersiyer sınırı olarak da bilinen Maastrihtiyen/Daniyen katları sınırında gelişmiş, Kretase'nin en üst katı olan ve yaklaşık 8 milyon yıl zaman kalınlığına sahip olan Maastrihtiyen'in son 300 bin yıllık dönemi asıl ve temel yok olma zamanına karşılık gelmektedir. Bu zaman dinozorların yanı sıra diğer pek çok makro ve mikro canlı grubunun da yok olduğu döneme karşılık gelir (Şekil 3). Yine 600 Milyon yıl öncesinden günümüze kadar gelişen yeryüzündeki geniş çaplı deniz seviyesi değişimleri ve oksijen miktarındaki değişimleri de biz jeolojinin farklı disiplinlerinin bir araya gelmesi ile gerçekleştirilen çok disiplinli çalışmalarla ortaya çıkarabilmekteyiz (Şekil 4 ve 5). 1. derece döngüler Deniz Seviyesi Değişimleri Günümüz deniz seviyesi 2. derece döngüler Deniz Seviyesi Değişimleri Periyodlar Günümuz deniz sevıyesı , Yükselen Dü$en ». « Yükselen Düşen » olay zincirleme olarak diğer olayları tetikleyerek bir başka olayı ya da olayları başlatabilir. Jeolojik tarihçe kapsamında bu tür katastrofık olaylar zamanbirim ve mekân (TimeRock Units) açısından ancak kat (stage) ya da daha alt birimi olan Askat (substage) veya Zon (Zone) kapsamında nitelendirilebilir. Sadece zaman boyutu (Time Units) açısından değerlendirildiğinde ise Yaş (Age) ve onun daha alt birimi olan Kron (Chron) olarak bu süreci algılamak mümkündür. Daha açık anlamı ile söz konusu zaman birimleri jeolojik anlamda milyon yıllara ya da daha kısa aralıklarla bir ya da birkaç yüzbin yıla karşılık gelmektedir. Şekil 4: Jeolojik zaman boyunca gelişen deniz seviyesi değişimleri 35 Jeolojik tarihçe kapsamında çok ani, hızlı ve şiddetli gelişen katastrofık olaylara ait kayıtları ve bunların tetikleyerek yüzbinlerce ya da milyonlarca yıl süren etkilerini ve izlerini özellikle tabakalı kayaçlar içinde (Tortul/sedimanter kayaçlar) aşınma, farklı tortullaşma seviyeleri, deniz seviyesindeki ani düşmeler ve yükselmeler, anormal kimyasal anomali artışları (Oksijen, Iridyum vs.), farklı kristal oluşumları, Dünya dışı malzeme bolluğu, ani ve süregelen toplu yok olma ile ilgili fosil mezarlıkları, fosil fauna ve floradaki evrimsel ve morfolojik değişimler gibi belirgin düzeyler halinde kanıtlarına rastlamak mümkündür. Bu tür olaylar tüm yeryüzüne dağılmış ve değişik yörelerde ve farklı ortamlarda temsil edilirken çoğunlukla kat ve askat mertebesindeki bu kayaç toplulukları Yeryüzünde yerel alanlarla da sınırlı kalabilmektedir. Jeolojik Zaman Cetveline (Geologic Time Table) baktığımız zaman, özellikle yeryüzünde Kambriyen Patlaması diye bilinen ve yeryüzünde yaşamın çokhücrelilerle ani olarak yayılım ve çoğalım gösterdiği yaklaşık 600 milyon yıl öncesinden gününıüze kadar sistem, seri, kat ve askat mertebesindeki tüm yatay çizgiler yeryüzündeki yukarıda bahsedilen önemli katastrofik olayların sınırlarına karşılık gelirler ve tabloda şekilsel olarak yer alan tek bir çizgi kalınlık olarak bir ya da birkaç yüz bin yıla karşılık gelir (Şekil 1). t SONUÇ: TSUNAMİ KÜÇÜK KATASTROFİK OLAY Güneydoğu Asya depremi ve sonrasında gelişen tusunami felaketi yukarıda bahsi geçen tanımlamalar ve jeolojik süreçler kapsamında değerlendirildiğinde, son derece küçük çaplı bir katastrofık olay olarak nitelendirilebilir. Olaya sadece insan kaybı açısından baktığımızda (300 binin üzerinde insan kaybı), tarihsel süreç içerisinde doğal olaylar sonucu mutlaka bundan daha büyük insan kaybının yaşandığı felaketler bilinmektedir. Ancak bu son olay etkileşim alanı hesaba katıldığında son derece büyük çaplı bir doğa olayıdır. HintAvustralya Plakası ile Avrasya Plakası arasındaki Java Hendeği (DalmaBatma Zonu) üzerinde gelişen bu yer sarsıntısı, Dünya yüzey alanının yaklaşık 1/20 (% 5) lik bir kesimini etkilemiş, Hint Okyanusu ve bu okyanusu çevreleyen 11 ülkede etkisini hissettirerek, bunlardan 6 tanesinde son derece büyük tahripler, canlı kaybı, kıyı alanlarında kitlesel yok oluşlar, yeryüzü şekillerinin ve karaokyanus sınırlarının değişimi gibi zararlar meydana getirmiştir. Eskiye dönüş onlarca yıl belkide bazı alanlarda yüzlerce yıl alabilecektir. Bu olayla ilgili şu anda yaşanmakta olan tüm kayıtlar, gelecek binlerce, on binlerce ve yüz binlerce yıllık jeolojik süreçler içerisinde mutlaka yerini alacaktır. Burada yaşanan felaketin boyutu katastrofizma'nın tanımında geçen bir iki cümle ile de uyum sağlamaktadır. "Mevcut bilgimiz ve deneyimimiz dışında gelişen" gerçektende bu olay konu ile ilgili pek çok bilim adamını büyük oranda hayrete düşürmüştür. Felaketin boyutu tam olarak anlaşılamamış ve günler geçtikçe ve kayıplar ve zararlar hakkında bilgiler geldikçe ve uzmanların fe NASIL SAPTANIYOR? rfe/r/ oilrs/yen /n/ür' tarının değişimi Şekil 5: c 3 0 Son 600 £ milyon yıl g 25 boyunca s atmosfer ?, w 500 400 300 Milyon yıl önce 40r L 200 100 YASAM 10 5 600 SENOZOYİK 66 MESOZOYİK YASAM 235C PALEOZOYİk', YAŞAM /' 75 70 Yaş (milyon yıl önce) Şekil 3: Kretase'nin son 11 milyon yılındaki dinozor cinsi sayıları / Şekil 2: Jeolojik zaman boyunca gelişen başlıca ttoplu yokolmalar of Geology, Second Edition, American Geological Institute, Falls Church, Virginia, 751 p. Dictionary of Geological Terms, 1976, The American Geological Institute, Anchor Books, New York, 472 p. Encyclopedia International, 1970, Volume 4, Grolier, Nevv York. Press, F. & Siever, R., 1997, Understan' ding Karth, Second Edition, Freeman, 682 p. VVicander, R. & Monroe, S.J., 1999, Essential of Geology, Wadsworth. 447 p. laket bölgesinde gözlem ve incelemeleri arttıkça acı durum ve olayın boyutu ancak anlaşılabilmiştir. Prof. Dr. Hacettepe Üniversitesi, tunay@hacettepe. edu. tr Kaynaklar: Bates, L.R. & Jackson, AJ.. 1980, Glossary YOK OLUŞ SINIRLARI Bu zaman cetvelinde yer alan daha temel ve ana sınırların pek çoğu aynı zamanda canlılar açısından yeryüzünde gelişmiş olan 954/13 2 temmuz 2005