Katalog

18 Araz ASLANLI TUSAM Kafkasya Araştırmaları Masası ovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından genelde Kafkasya’ya, özelde Güney Kafkasya’ya ilişkin olarak konuşulan konular içerisinde ilk sırayı etnik sorunlar ve çatışmalar aldı. Sonraki dönemlerde enerji konuları da giderek ağırlığını artırmaya başladı; seçim sorunları, bazen bununla beraber bazen bundan bağımsız olarak demokrasi ve insan hakları da değerlendirme konuları arasında yer aldı. Kafkasya’daki askeri dengeler, ülkelerin askeri kapasitelerindeki değişim, sıkça incelenen konular arasında pek yer almadı. Sadece son dönemlerde Azerbaycan’ın askeri bütçesinde, Gürcistan’ın askeri bütçesinde ve silah alımındaki ciddi artışlar, Gürcistan’daki Rus askeri üslerinin boşaltılması sırasında askeri mühimmatın önemli kısmının Ermenistan’daki Rus üslerine taşınması ve bu çerçevede önemli miktarda askeri kapasitenin Ermenistan’a verildiği iddiaları medyada önceki dönemlere oranla daha ciddi boyutlarda yer buluyor. Peki, aslında Sovyetler Birliği’nin dağılışından günümüze kadarki süreçte, Güney Kafkasya’da askeri durum hangi aşamalardan geçti? Sovyet sonrası yaşanan sorunlar ve çözüm arayışları… C S TRATEJİ Yeni cumhuriyetler için, ülkelerinin yeni politik sistemine ve ekonomik gücüne uygun ve yeni güvenlik ihtiyaçlarına yanıt verecek bir askeri yapılanmanın oluşturulması en önemli sorunlardan birisiydi. Sovyet döneminden kalma silah, her türlü askeri araçgereç, ordu sistemi, askeriyenin genel devlet yönetimi içerisindeki yeri, uluslararası ilişkilerde askeriyenin pozisyonu, uluslararası güvenlik kuruluşlarıyla ilişkiler çerçevesinde ordu ve diğer konulara ilişkin sorunlar çözüm beklemekteydi. Bu dönemde yeni oluşturulmaya çalışılan orduda disiplinsizlik, yolsuzluk, firar oranındaki artış, ekonomik sorunlar nedeniyle subayların kitlesel istifası ve askere alınma sisteminin çökmesi gibi sorunlar savaş kabiliyetinin düşmesine sebep olan ordunun temel görevini yerine getirmesini engelleyecek boyutlara ulaşmıştı. Eski Sovyet cumhuriyetlerinin çoğunda görülen bu sorunlar Güney Kafkasya ülkelerinde de yaşanmaktaydı. Aslında her üç Güney Kafkasya Cumhuriyeti de neredeyse kutsal saydığı savaş veya savaşlar yaşamaktaydı. Bu etken, orduyu bir anlamda kutsallaştırmakta, orduya değer verilmesine neden olmakta ancak bir yandan da yukarıda sayılan sorunları tetikleyici etkide bulunmaktaydı. Reform sürecinde önemli bir sorun da, ordunun ülke içinde konumlanma biçimine ilişkin değişikliklerin zorunluluğu olmuştu. Sovyetler Birliği döneminde bu cumhuriyetler içerisinde oluşturulan askeri kışla ve karargahların yerleri, özellikle Azerbaycan ve Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü savunma sorunu açısından, olumsuzluk içeriyordu. Yeni ihtiyaçlara göre yerlerinin belirlenmesi, kışla ve karargahların oluşturulması için yeni çalışmalar gerekmekteydi. Yine ülkelerin kendi askeri konseptlerinin veya askeri strateji belgelerinin olmaması da ayrı bir sorundu. Çok ilginçtir, yeni oluşmuş bir devlet için yaşamsal önem taşıyan bu konuda çalışmalar, Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’nde sadece son yıllarda yapılmaya başlandı. Yeni oluşturulmaya çalışılan ordular için bir diğer önemli konu da subay ihtiyacının nasıl karşılanacağı konusuydu. Eskiden herkes Sovyet ordusu subayı olduğu için Rus KGB’sine bağlı olma ihtimali, ya da en azından ilişki içerisinde bulunma ihtimali nedeniyle, yeni oluşmaya başlayan ulusal orduda subaylardan ne ölçüde yararlanılacağına ilişkin sıkıntılar yaşanmaktaydı. (Bu sıkıntı, Gürcistan ve Azerbaycan’dan farklı olarak Rusya ile ilişkileri başlangıçtan beri üst düzeyde olan Ermenistan açısından ciddi boyutlarda olmamıştır). Bu subaylara olan güven sorunuyla beraber, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Ermeni, Azerbaycan Türkü ve Gürcü kökenli subayların diğer cumhuriyetlerden birinin (büyük çoğunlukla Rusya Federasyonu’nun) ordusunda görev yapmaya devam etmesi nedeniyle diğer cumhuriyetin vatandaşı olan subayın görev yapmak üzere kendi ülkesine davet edilmesi sorunu da mevcuttu. Yeni subay kadrosu oluşturulması için, uygun yabancı ülkelere genç kadroların yollanması süreci başlatıldı. Güney Kafkasya ülkelerinin yaşadıkları çatışmalar, ulusal ordu kurulması sürecinin tetikleyicisi olmuş aynı zamanda, hızlı davranmayı da gerektirerek, sonuçta aceleciliğe ve dolayısıyla verimsiz çalışmaların yapılmasına da neden olmuştu. İlerleyen yıllarda, birçok çalışmanın zorunlu olarak tekrar edilmesi bunun en önemli göstergelerindendir. Yukarıda ifade edilenler genel hatlarıyla, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Güney Kafkasya’daki askeri durumun genel görüntüsü ve askeri sorunların genel listesiydi. Günümüz açısından bizi daha çok ilgilendiren Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’nin askeri bütçe ve kapasitelerindeki hareketleri gelecek çalışmalarımızda sunacağız. S Kafkaslarda askeri dengeler SOVYET SONRASI DURUM Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bölgedeki genel durumu niteleyen en önemli konular, Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’nin verdiği bağımsızlık mücadelesi döneminden bağımsızlığın ilk yıllarına yansıyan gelişmeler oldu. Bunlar içerisinde bölgedeki çatışmalar, yaşanan iç istikrarsızlıklar, dış politikada oluşmamış dengeler, dış güçlerin yoğunlaşan mücadeleleri ve bölge ülkelerine uyguladıkları baskılar daha çok dikkat çekti. Bu konuların hemen hepsi ile ilişkili olarak üç yeni Güney Kafkasya Cumhuriyeti için askeri konular da büyük önem taşıyor. Yeni devlet olarak olağan güvenliklerini sağlamaya yönelik çabaların ötesinde, bu cumhuriyetlerin birinin (Azerbaycan) etnik temelli ve iç destekli dış saldırıya muhatap olması, birinin (Ermenistan) "kutsal saldırı" konumunda bulunması, Amerikalıların eğittiği Gürcü askerleri... Sovyetlerin dağılmasının ardından Güney Kafkasya’da bağımsızlaşan cumhuriyetler askeri yetenekleri konusunda ciddi sıkıntılar yaşamaya başladılar. Bu sıkıntıları Ermenistan tarihsel Rusya bağlantıları nedeniyle hemen hemen hiç hissetmezken, Azerbaycan ve Gürcistan sorunların çözümünde zorlandı. diğerinin (Gürcistan) de dış destekli ayrılıkçı bölgelerle savaş halinde olması nedeniyle, Güney Kafkasya ülkelerinin tümü için askeri konular olağanüstü önem taşıyor. SORUNLU ÜSLER Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’nde bağımsızlık sonrası askeri konuların başında, Sovyet döneminden kalan askeri mirasın nasıl paylaşılacağı ve bu ülkelerdeki artık Rus askeri üslerine dönüşmeye başlamış olan Sovyetler Birliği askeri üslerinin durumu konusu geldi. Sovyet askeri mirasının paylaşımında en öncelikli konu nükleer silahlar meselesiydi. Bu ülkelerdeki nükleer silahlar, resmi verilere göre daha Sovyetler Birliği resmen dağılmadan önce Güney Kafkasya sınırları dışına Rusya Federasyonu’na taşındı. Bu nedenle de Güney Kafkasya Cumhuriyetleri nükleer silahların paylaşımı konusuna ilişkin görüşmelerde yer almadılar. Bilindiği üzere, Sovyet nükleer silahları sorunu Mayıs 1992’de bu nükleer silahları ülkesinde bulunduran Ukrayna, Kazakistan, Beyaz Rusya ve Rusya ile ABD arasında gelişen süreçte çözüldü. Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’ndeki, Sovyet dönemi önemli askeri üslerin Rusya Federasyonu tarafından kullanılması ve terk edilmek istenmemesi konusundaki sorunlar ise tam anlamıyla çözüme kavuşturulamamış durumda. Bu konuda üç Güney Kafkasya Cumhuriyeti’nin tutumu da tam olarak birbiriyle örtüşmüyor. Rus askeri üsleri Ermenistan’da bulunmaya devam ederken Azerbaycan, Gebele Radar Üssü dışındaki Rus üslerini 1993’te boşalttı. Sadece Gebele Radar Üssü kiralık olarak kullanılıyor, Gürcistan’daki üslerin sorun teşkil eden boşaltılma süreci sürüyor.