Katalog

Büyük gezginin notları ve çizimleri Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası Evliyâ Çelebi’nin çok yönlü bir insan olduğu, Seyahatnâme‘yle iki yüzyıldır bilim dünyasını ve seyahat meraklısı okuru şaşırtmaya devam ettiği, bir gün ona ait yeni eserlerin gün ışığına çıkma olasılığının bulunduğu hep konuşulur ve yazılır. Seyahatnâme’nin onuncu cildini Mısır’a ayıran ve bütünüyle kendine özgü bir monografi kaleme alan Evliyâ Çelebi, Mısır deyince her zaman birlikte anılan Kahire ve Nil üzerine de oldukça ayrıntılı bilgiler vermiştir. ? Yeliz ÖZAY n sekizinci yüzyıldan bu yana Vatikan’da Biblioteca Apostolica Vaticana’da korunan bir Türkçe Nil haritası, ilk kez geçen yüzyılın ortalarında Ettore Rossi tarafından kısa bir yazıyla tanıtılmış, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde anlatılanlarla benzerlikler taşıdığı ileri sürülmüştü. Bu ünlü gezgin ve eseri üzerine yıllardan beri çalışmakta olan iki bilim insanı Robert Dankoff ve Nuran Tezcan, Dürri bîmisîl în ahbârı Nîl (Nil’in Bilgileri Üzerine Benzersiz İnci) adını taşıyan bu haritayı Seyahatnâme ile karşılaştırarak yayına hazırladı. Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası, Seyahatnâme’nin onuncu cildini daha iyi anlamak, Osmanlı haritacılığının bilinmeyen bir ürününü ortaya çıkarmak ve doğumunun 400. yılında Evliyâ’ya sunulmuş hoş bir armağan olmak adına yayımlandı. Evliyâ Çelebi’nin 400. doğum yılı olan 2011, 35. UNESCO Genel Konferansı’nda UNESCO ile ilişkilendirilen anma yıldönümleri kapsamında kabul edilmiş, yurtiçi ve yurtdışında kimi etkinliklerin düzenlenmesi planlanmıştır. Büyük Türk Seyyahı Evliyâ Çelebi ve devasa boyuttaki yapıtı Seyahatnâme böylece birçok bilimsel toplantıya konu olmakta, yapıtın muazzam zenginliğine koşut olarak edebiyatbilim, dilbilim, halkbilim, tarih, toplumsal tarih, mimari, sanat tarihi, kültürel yaşam gibi çeşitli disiplinlerin araştırmacılarının farklı bakış açılarıyla irdelenmektedir. Bunun yanında hem devlet kurumları hem de özel girişimlerle birtakım projeler geliştirilerek Evliyâ Çelebi’nin ve yapıtının bilim dünyası dışında da tanınması ve popülerleştirilmesi amaçlanmaktadır. SEYAHATNÂME VE HARİTA Avusturyalı bilim adamı ve diplomat Joseph von Hammer’in 1814 yılında Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’ni bilim dünyasına “Bütün Doğu yazmaları arasında en ilginç olan ve çok mutlu kılan buluş” nitelemesiyle tanıtmasının üzerinden yaklaşık 200 yıl geçmiştir (1). Bu geçen süre içerisinde Seyahatnâme’nin asıl nüshasının belirlenmesinden verdiği bilran Tezcan’ın Evliyâ Çelebi’nin Nil Hagilerin denetlenmesine, eserin anlatım ritası: Dürri bîmisîl în ahbârı Nîl adlı yönteminden yapısına, kaynaklarına deçalışması, “Önsöz”, “Giriş”, “Sonuç”, ğin birçok sorun ortaya konmuş ve araş“Kaynakça”, “Vat. Turc. 73Seyahatnatırılmıştır. Yıllarını Evliyâ’ya ve yapıtına me Metni”, “Yer Adları Çizelgesi”, adamış olan araştırmacıların çalışmaları “Yer Adları Dizini” ve “Arapça Yer sonucunda Seyahatnâme’nin bilimsel Adları Dizini” başlıklarını içermektedir. araştırmalara kaynak olacak güvenilir Dankoff ve Tezcan, “Önsöz”de, on setam metin yayını gerçekleştirilmiştir. kizinci yüzyılda Kahire’den İtalya’ya Şüphesiz bu bilimsel yayın birçok disipVatikan Kütüphanesi’ne giden Nil Halinin Evliyâ Çelebi’nin dünyasına gireritası’nın 1949’da Ettore Rossi tarafınbilmesini ve orada güvenle çalışma yadan bilim dünyasına tanıtıldığını ve Sepabilmesini sağlamıştır. yahatnâme’yle ilişkisine dikkat çekildiğiEvliyâ Çelebi Seyahatnâmesi çalışmalarının ayrıcalıklı ismi Amerikalı Türkoni belirtirler. Ne var ki bu harita günülog Robert Dankoff, yayınlarında Seyamüze kadar gereken ilgiyi görmemiştir. hatnâme’ye bir zihniyetin panoraması Dankoff ve Tezcan’ın bu çalışmalarınolarak yaklaşımıyla kültür çalışmaları daki amacı Harita’yı Seyahatnâme ile karşılaştırmalı okuyarak gün ışığına çıiçin ufuk açıcı bir yöntem sunmuştur. karmak ve ayrıntılı bir incelemesini sunAlmanya Bamberg Üniversitesi’nde Klamaktır. us Kreiser gibi bir isimle “Evliyâ ÇeleKitabın “Giriş” bölümü on alt başlığa bi” üzerine doktorasını tamamlamış ayrılmaktadır. Bu bölümde ilk olarak olan Nuran Tezcan, düzenlediği uluslar “Harita Üzerine Kısa Bilgi” verilir. arası bilimsel toplantılar, Ardından “İlk Nil Haritaları ve verdiği seminerler ve yaOsmanlı Nil Haritaları” başlığı alyınlarıyla Evliyâ Çelebi Setında Evliyâ Çelebi’nin bu haritayahatnâmesi’nin özellikle lardan yararlanıp yararlanmadığı kültür ve edebiyat dünyatartışmaya açılmış ve söz konusu sında hak ettiği yeri bulharitadaki bilgilerin tümünün ması için yıllardır emek onun kendi seyahatlerine dayandıharcayan diğer bilim insağı sonucuna varılnıdır. Evliyâ Çelebi Seyamıştır. “Vat. Turc. hatnâmesi’ne yıllarını ada73 Ne Zaman ve mış bu iki bilim insanı Kim Tarafından “Evliyâ Çelebi’nin 400. Yapıldı?” sorusuDoğum Yılı”nda yepyeni na yanıt arayan bir bilimsel çalışmayla sonraki bölümde 2011 yılını taçlandırmışlarise araştırmacılar, dır. Dankoff ve Tezcan, Ettore Rossi’nin bu kez Seyahatnâme’nin sınırlarını da aşarak Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası’nı tartışmaya açmışlardır. Kitapta tek tek açıklaRobert Dankoff ve Nu ması yapılan Ka bölgesi. harita ile Seyahatnâme arasında kurduğu ilişkiye yeni bir bakış açısı getirmektedirler. Rossi’nin, Evliyâ’nın ölümünden sonra bir okuyucusu ya da maiyetindeki bir kişi tarafından haritayı yapan ve yazan bir yazıcı olduğu düşüncesine alternatif olarak Dankoff ve Tezcan, Evliyâ’nın kendine özgü söz varlığı ve anlatım özelliklerinin saptanması nedeniyle bu yazıcının Evliyâ Çelebi’den bağımsız bir yazıcı olamayacağını belirtmişlerdir. Bu görüşlerini Evliyâ’nın seyahat hafızasının haritaya yansımasını da göstererek güçlendirmişlerdir. “Evliyâ Çelebi’nin Resim Yapmaya Karşı İlgisi ve Harita Merakı” başlığını ise araştırmacılar Seyahatnâme’deki bilgiler üzerinden tartışırlar. EVLİYÂ ÇELEBİ’NİN YOLCULUĞU “Evliyâ Çelebi Nil Yolculuğunun Öneminin Bilincinde ve Bir Haritada Gösterme Hedefinde” başlıklı bölümde, yazarlar hem Seyahatnâme’de Evliyâ Çelebi’nin bu ayrıcalıklı yolculuğunun haritasını yapma niyetini dile getiren bilgilerden hem de harita ile karşılaştırmalı analizlerinden yola çıkarak haritanın Evliyâ’nın gözetiminde onun yapıtına dayanarak yapıldığını bir kez daha vurgularlar. Bunu “Evliyâ Çelebi’nin Nil Yolculuğunun Kısa Özeti” takip eder. “Haritadaki Bölgelerin Genel Özellikleri” başlığı altında ise Vat. Turc. 73’te yer alan bölge ve yerler sunulur. Bir sonraki başlık “Harita ile Seyahatnâme Arasındaki Metinsel İlişki: Paralellikler ve Farklılıklar; Haritacının Aktarma Yöntemi”dir. Bu bölümde yazarlar, iki metin arasındaki paralellik ve farklılıkları karşılaştırmalı okuma yöntemiyle neden sonuç ilişkisi içinde ayrıntılı bir biçimde incelerler. “Yer Betimlemelerinde Ortak Bakış Açıları” başlığı altında ise haritadaki yerlere ilişkin kısa açıklamalarla Seyahatnâme’dekilerin çakıştığı noktalar ortaya konulur. Son başlık olan “Dil ve Anlatım Özellikleri”nde ise iki metin arasındaki üslup özelliklerinin benzerliğine ilişkin açıklamalı örneklere yer verilir. Bütün bu incelemeler ve önermelerden sonra yazarlar “Sonuç” bölümünde her iki yapıtın da aynı zihnin ürünü olduğunu, aynı yaklaşım ve kaygıları yansıttığını ve Evliyâ Çelebi’yi evinde başyapıtı ile Nil haritasına notlarını yazdırıken hayal edebileceğimizi belirterek Evliyâ Çelebi çalışmalarında yepyeni bir ufuk açarlar. Bir sonraki bölüm olan “Metin: Vat. Turc. 73Seyahatnâme” başlığı altında yazarlar, tüm ayrıntıları içerecek biçimde harita ile Seyahatnâme’yi karşılıklı olarak okuyup tüm paralellik ve farklılıkları, haritaya da yer vererek son derece bilimsel bir yöntemle okura sunmaktadır. Robert Dankoff ve Nuran Tezcan’ın Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası: Dürri bîmisîl în ahbârı Nîl adlı yayını, Evliyâ Çelebi’nin üzerinde hiç düşünülmemiş bir yönünü gün ışığına çıkarmasıyla hem Evliyâ Çelebi çalışmaları için hem de genelde Osmanlı haritacılığı için bir klasik olacaktır. Bu yapıt, 400. doğum yılında Evliyâ Çelebi’ye sunulmuş çok değerli bir doğum günü hediyesidir. ? Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası/ Robert Dankoff, Nuran Tezcan/ Yapı Kredi Yayınları/ 144 s. (1) J. von HammerPurgstall’in yazısının çevirisi için bkz. Nuran Tezcan. “Evliyâ Çelebi Seyahatnâme’sinin HammerPurgstall Tarafından Bilim Dünyasına Tanıtılması Hakkında”. Ek: Türkçe Bir Seyahatnamenin İlginç Bulunuşu. Osmanlı Araştırmaları Nr. 34. 2009. 203230. Yazı ve ekinin gözden geçirilmiş yeni yayını için bkz.: Evliyâ Çelebi Konuşmaları / Yazılar, Haz.: M. Sabri Koz, YKY, İstanbul, 2011, s. 250274. 5 NİSAN 2011 ? SAYFA 9 O Haritanın Nil’in kaynağını gösteren bölümü. Kitapta tek tek açıklaması yapılan D bölgesi. Özgün adı Dürri bîmisîl în ahbârı Nîl (Nil’in Bilgileri Üzerine Benzersiz İnci) olan ve Vatikan’da Biblioteca Apostolica Vaticana’da bulunan Evliyâ Çelebi’nin Nil Haritası. CUMHURİYET KİTAP SAYI 1155