Katalog

Kafka üzerine Kafka’da ‘olanaksızumut’ yi’nin Tasası” adını taşır. Yeni Dergi’nin Kafka Özel sayısında (sayı 11, Ağustos 1965) bu metinle birlikte yer alan W. Emrich’ın “Bilmece Figür Odradek” (Çev: K. Şipal) adlı bir yorumu da çok ilgimi çekmişti. Odradek, bazı insansı özelliklere sahipse de (ayakta durabilmekte, hatta konuşabilmektedir) Emrich’in sözleriyle “hayatta rastlanan bir varlık değildir” (s. 105), “yaşama ve düşünme süreçlerinin hızlı akışına katılmamaktadır, bu akışın dışındadır ve dolayısıyla “yeri yurdu belirsizdir” (s. 104). Yazıdaki “yerliyurtsuz” deyişi, Deleuze/Guattari’nin sonraki yıllarda kuramsallaştıracakları yersizyurtsuzlaştırma” kavramını çağrıştırdığı için, hayli şaşırtıcı bir etki yapmaktadır. Kafka’nın bu türden bilmecemsi metinlerinden bir başkası, “Blumfeld, Yaşlıca Bir Bekâr” adını taşır (Bir Savaşın Tasviri, s. 150180, Çev: K. Şipal, Cem Yay., 1967). Blumfeld, bir akşam yorgun argın bekâr odasına döndüğünde, “mavi çizgili, iki küçük beyaz selüloit top” (s. 153) bulur. Toplar, “tahta üzerinde yan yana zıplayıp dururlar”. ODRADEK VE TOPLARI Odradek ve Blumfeld’in topları, Deleuze/Guattari’nin kapitalizme ilişkin hayli karmaşık çözümleme süreçleri ve terminolojileri içinde betimledikleri organsız beden’lere denk gelmektedirler. Organsız beden, özellikle üretimdışı oluşuyla dikkati çeker. Hiçbir şey üretmez, üretim sürecinin tümüyle dışındadır. Başka bir yerde ve vesileyle değindiğim Deleuze/Guattari ikilisinin organsız beden kavramına ilişkin yazdıklarım, uyarıcı olabilir bu noktada: “(İkilinin) psikiyatrik ve felsefî/ekonomik terimlerle yürüttükleri karmaşık kapitalizm çözümlemelerini, çıkarımlarını ve terminolojilerini tümüyle göz önünde tutmak zorunda değiliz (...) Organsız beden, görülmeyen ama tasarlanmaya ya da hayal edilmeye uygun potansiyel bir güce işaret eder gibidir” (A. Oktay: “Resimsel Bir Olay Oluşturmak”, T. Sanlıman: İsimsiz Resimlerle 50 Yıl içinde, s. 1920, Bomonti Fotofraf ve Film Yapım Şirketi, 2006). Organsız beden, tam da “organlarının yokluğu ve diğer bedenlerle üretken ilişkileri olmaması nedeniyle” (P. Goodchild: Deleuze/Guattari: Arzu Politikasına Giriş, s. 214, Çev: R. G. Öğdül, Ayrıntı Yay, 2005) doğrudan doğruya tinsel düzeyde algılanmaya daha uygundur. Arzularla, düşüncelerle bağlantılıdır. Kurgul (spekülatif) olduğu kadar esinlendirici de olduğu söylenebilecek organsız beden, Kafka’nın doğrudan hedeflediği ve öngördüğü bir kavram değildir elbet, ama yazınsal geçmişi hakkında vurguyu da hak eder. Başta Paracelsus olmak üzere, simyacıların hayli dikkatini çekmiştir böylesine gövdesiz bir yaratık./ Goethe’nin Faust’unun ikinci cildinde geçen Homonkulus doğrudan bir organsız bedendir. Anaksagoras ve Thales ile konuşurken “ben de vücut bulmak zorundayım” (s. l47, Çe. R. Bilgin, Mv. Yay, 1943) diyen Sıra dışı yazarlığıyla, yalnız okurların değil yazarların ve edebiyat araştırmacılarının da daima ilgi odağında olan bir yazar, Kafka. Yapıtları, Can Yayınları, Varlık Yayınları, İthaki Yayınları, İmge Yayınevi, Cem Yayınevi gibi Türkiye’nin pek çok yayımcısı tarafından yayımlanmış olan Kafka’nın yazın anlayışındaki ‘umut’ kavramına ilişkin bir inceleme sunuyoruz. Ë Ahmet OKTAY enüz genel kabul görmüş, onay almış bir Kafkaesk Epistemoloji oluşturulabilmiş değil. Yine de böylesine çok olasılığı bir arada zikretmek zorunda kalabilecek bir bilgibilimin asgari öngörüleri ya da varsayımları hakkında bazı kanılara ulaşmamızı sağlayacak verilere sahibiz. Birçok yorumcunun üzerinde görüş birliğine vardığı noktalardan biri, Kafka’nın bir Baba sorunsalı bulunduğudur. Lacan’cı sözlüğe başvurarak konuşmak gerekirse “Babanın Adı/Baba’nın Hayır’ı” formülasyonu bu düzlemde ihmal edilemeyecek bir öğe olarak beliriyor. Yine Kafka yorumcularının özellikle belirttiği bir başka olgu, Kafka metinlerinin açıkça ortaya koyduğu bürokrasi eleştirisi’dir. Deleuze/Guattari ikilisinin özenle vurguladığı ve başka yorumcular tarafından da farklı zamanlarda ve amaçlarla dikkat çektiği hayvanoluş sorunu ile ikilinin başka bir düzlemde geliştirdiği organsız beden kavramı da bana göre, bir eleştirinin olumlu yol göstericileri arasında bulunuyor. Adorno, Kafka metinlerinin bilmecemsi içeriğine ve özelliğine dikkati çekmiştir (Adorno: “Kafka Üstüne Notlar”, Çev: M. Ziyalan, Yazko Çeviri dergisi Kafka Özel Sayısı, s. 14, Ocak/Şubat, 1984). Bu bilmecemsi metinlerden biri, “Evin Be H Homonkulus cam bir fanus içindedir ve gövdesizdir. Oluşmamıştır henüz. Organsız bedene bir başka örneğe Antonin Aurtaud’nun Uyuyor muyum? adlı şiirinde rastlıyoruz: “Hayır uyumuyorum / Yememeyi bilmek için tertemiz olmak gerekir / Ağzı açmak, bir yığın pis kokuyla karşılaşmak demektir / İyisi mi kapamalı ağzı / O zaman artık ne ağız / Ne dil / Ne diş / Ne gırtlak / Ne yemek borusu / Ne mide / Ne karın / Ne makat / Kendimi yeniden yaratacağım” (Ülke Ülke Çağdaş Dünya Şiiri, C. 2, s. 585, Milliyet Yay, 1980). Söylemek gerekir: Ne Odradek’in belirişi ve “Evin Beyi” ile söyleşmesi, ne Blumfeld’in “selüloit topları”nın odanın tahtaları üzerinde “zıplayıp durması”, anlatı düzleminde bir işlevsel sapıma (anacronie fonctionelle), yani “anlatıya yeni bir öykü sokarak içerik düzleminde belirgin bir değişiklik yaratılmasına” yol açar, ne de “nesnelere yeni bir görünüş verebilecek” bir etkide bulunur (T. Yücel: Anlatı Yerlemleri, s. 39, Ada Yay, 1979). Blumfeld’in öyküsü topları unutur nerdeyse ve başka olaylar çerçevesinde sürüp gider. Ama Odradek de “toplar” da oradadır. Ölümsüz gibidirler. Her şey olduğu gibidir. Buradan bakıldığında, Kafka’nın görececi (relativist) değil olasıcı (probabilist) olduğu ya da böyle bir niteme yakın durduğu söylenebilir. Kafka yorumcuları tarafından saptanmış bütün anlamsal yönler bu yüzden kabul edilebilir ya da doğruya yakınmış gibi görünmektedir. Kojin Karatani, bu bağlam içinde düşünülebilecek bir alıntı yapıyor LeviStrauss’tan: “Kendi içinde herhangi bir anlama sahip olmayan ve bu yüzden her anlamı almaya duyarlı” bir durumdan söz ediyor LeviStrauss (K. Karatani: Metafor Olarak Mimarlık, s. 83, Çev: B. Yıldırım, Metis Yay, 2006). Her anlama sahip olabilecek bir anlam, son kertede, omurgasız bir tanım gibi görünmektedir kuşkusuz. Ama Kafka’nın kesinleme yapmaktan kaçındığını düşündüğümüzde bu kararsızlık durumunun çok da tedirginlik verici olamayacağı görülmektedir. Odradek, bir yerde “tümüyle saçma bir nesneye benzemektedir” ama “kendine özgü bir bütünlüğü de var”dır (F. Kafka: Hikâyeler, s. 101/102, Çev K. Şipal, Cem Yay, 1988). Kuşkusuz, Evin Beyi’ni de büyük ölçüde tedirgin etmektedir ama onu kaygılandıran, kendi sözleriyle, “ben öldükten sonra da onun yaşamını sürdürebileceğini” düşünmektir, bu düşünce Evin Beyi’ni “adeta kahretmektedir” (A.g.y., s. 102). İnsanal amaçların ya da arayışların dışındadır Odradek. W. Emrich tam da bu yüzden, onun “bütün yapabileceğinin her şeyden vazgeçirmek” olduğunu öne sürmektedir (W.Emrich: Yeni Dergi Kafka Sayısı, s. 102). Emrich, Odradek’in “özellikle anlam açıklamalarından vazgeçirmeye” çalıştığını belirtir (A.g.y. s, 103). GÖRECİCİLİK VE OLASICILIK Kafka anlatılarının ve mesellerinin ço ğunda kullanılan malzeme, anlamsal kesinlikten yoksun olsalar bile işlevsel açıdan “çoktan işe yaramaz duruma gelmiş öteberi arasında sürünmekte” ve “yaşama sürelerinin ötesinde varlıklarını sürdürerek sadaka gibi kullanılmaya izin vermektedir” (Adorno: A.g.y., s. 23). Tıpkı Odradek ve “toplar” gibi. Bu öteberi tümüyle örselenmiş ya da engellenmiş yaşam etkinliklerine özgü efektlerdir. Kafka bütün bu efektler aracılığıyla, olanca çok anlamlılıkları içinde, etkilerini yaşamın her düzeyinde apaçık gördüğümüz iktidar erkinin “yaşam üzerinde bıraktığı kir izlerini” (Adorno: A.g.y.) saptamaya, sezdirmeye ve göstermeye uğraşmaktadır. Kafka metinlerinde, belki Deleuze/Guattari’nin vurguladığı gibi “hiçbir metaforik, hiçbir simgesel ve alegorik yan yoktur” (A.g.e., s. 53). Terimin, tüm anlamsal olasılıklarını kapsayacak biçimde söylüyorum, Aufliebung söz konusu değildir. Yukarda değindiğim görececilik ve olasıcılık, son kertede belirgin bir şüpheciliği çağrıştırır ama bu, gerçeğin tümüyle yadsınmasını gerektirmez. Gregor Samsa bir anlamda gerçek değildir elbet, ama bu gerçekdeğillik Samsa’yı gerçekdışı kılmaya yetmez. Kuşkusuz, insaniçin hayvanoluş kesinlikle bilinebilir değildir, aynı şekilde insanoluş da hayvaniçin bilinebilir değildir. Birbiriyle ölçülebilir, kıyaslanabilir şeyler değildir bunlar. M. Brod bu noktada inkommensurabel sözcüğünü kullanıyor. (Kafka’da İnanç ve Umutsuzluk, s. 7, Çev: K. Şipal, Yankı Yay, 1968). Bunlar, son kertede kurgul ve düşlemsel düzeyde yararlı olabilecek ve kullanılabilecek kavramlar olarak görülebilir. Sınanma olasılıkları yok denecek kadar azdır. Bunlar, ancak “yeni bir hayat, dehşetin uyandırdığı o yeni hayat ansızın uyanıverdiğinde” (Kafka: “Bir Köpeğin Araştırmaları”, Bir Savaşın Tasviri, s. 295, Çev: K. Şipal, Cem Yay, 1967) gündeme gelebilir ancak. Benim Odradek’e, daha doğrusu Kafka’ya dönmeme, Kafka metinleri üzerinde düşünmeme ve bir iki söz söyleme cesareti bulmama, Slovaj Zizek’in Paralaks kitabının “Politik Bir Kategori Olarak Odradek” başlıklı bir altbölümü vesile oldu. (S. Zizek: Paralaks, ss. 111123, Çev: S. Gürses, Encore Yay, 2008). Söylemem gerekiyor hemen: Zizek’in Lacan’cı terkinolojiye aşırı bağlılığı ve inanmışlığı, bu terminolojiye yabancı ya da mesafeli okur üzerindeki olumsuz etkisinin yanı sıra, bizzat çevirinin içerdiği çetrefillikten kaynaklanan bir zorluğu da içeriyor. Kafka metinlerinin kararsız ve muğlak anlatımıyla birleşince, Zizek’in anlatım biçiminin okura ayrı bir güçlük çıkardığını eklemeliyim. Odradek’in “insani bir canlıya benzemediğini” ve onun “açıkça gayriinsan olarak göründüğnü” söyleyen Zizek (A.g.e., s. 117), Deleuze/Guattari’den bir adım daha öteye geçiyor, “herhangi bir tamamlayıcı parça aramayan, hiçbir şeyden yoksun olmayan” Odradek’in “bedensiz gayriinsaninsan” (A.g.y., s. 117) olduğu öne sürüyor. Kafka’da gözlemlenen bu insan olmayışa ya da gayri insani olan öğeye daha önce değinenler olduğu söylenebilir elbet. Örneğin Adorno, şunları yazmıştı: “(Kafka) içeriğe özgü olana, yalnızca ‘varo ¥ CUMHURİYET KİTAP SAYI 987 SAYFA 10