Katalog

20. Yüzyılın başkaldırı sözlüğü Isyankâr Yüzyıl 20. yuzyılda ayaklanma kabul edilebilecek ve f elsef eden müziğe siyasetten edebiyata, şiirden savaşa, resimden modaya, tiyatrodan çevreye, turizmden sinemaya, devrimlerden direnişlere, mimarlıktan cinselliğe uzanan, kısacası yaşamın her alanında seslendirilen, ses getiren ve istemleriyle dünyayı etkileyen tüm olaylarla bu olayların öncüleri. kahramanları, temsilcileri kabul edilen kişiler yer alıyor ve yapılanlar anlatılıyor sözlükte. 20. yüzyılın başkaldırılarının olabildiğince geniş bir dökümüyle bunların düşünsel ve pratik önderleri de yapıtta yer alıyor. Isyankâr Yuzyıl, bunu başanyor ve geçtığı mız yuzyüdan suzulen başkaldınnın sozluğu oluyor Ama, "Yüzyılın Başkaldın Sozluğu" alt başlığıyla sunulan çahşma, yalnızca bır sozluk ya da ansıklopedı olarak kalmıyor Yapıt, oz gunluğu ve bıçem olarak sozluk kalıplan ıçın de sunulmasına karşın aynı zamanda yaşamın her alanını kucaklayan bır tanh ıncelemesı ola rak da değerlendırılebılen bır başvuru kayna ğı oluyor Kım, hangı alanla ılgılenıyorsa, ona o alanın belleğını sunuyor, sonuçta da, yaşa mı merak eden her ınsanın, aydınlanmak, oğ renmek ısteyenlenn ve ozellıkle de aydınlann okuması gereklı bır sozluk çıkıyor ortaya Bu sozluğe yalnızca toplumsal devnmler değıl, eş cınsellıkten femınıst hareketlere ıntıhardan skandallara, duvar yazılanndan gulmeceye ka dar her çeşıtten bıreysel karşı çıkışlar da zen gınlık ve çeşıdılık katıyor Sozluk okunur mu dıyenler ıçın Isyankâr Yuzyıl'ın abecesel dızılmesı dışında sozluk ol maktan uzaklaşan ozgunluğuyle yaşamın her aynntısına gozunu dıken bır bıreysel ve top lumsal tarıh çalışması olduğunu vurgulayalım yeter Bu ozellığıyle Isyankâr Yuzyıl, hem 20 yüzyılın uzennde yukseldığı daha oncekı tarıh dılımınden kesıden, hem de 21 yuzyıl ıçın du şunce uretenlcre tuttuğu ışıldak nedenıyle su reklı değerlendınletek bır başvuru kıtabı ola rak kendını var edıyor 20 yuzydda ayaklanma kabul edılebılecek ve felsefeden muzığe sıyasetten edebıyata, şı ırden savaşa, resımden modaya, tiyatrodan çevreye, tunzmden sınemaya, devrımlerden dırenışlere, mımarlıktan cinselliğe uzanan, kı nönerYAĞCI ıreysel ve toplumsal başkaldınların 20 yuzyıldakı olağanustu yansımalan bır kıtapta bır araya getınlse, bu kıtapta yüzyılın yaşamın her alanın dakı tuın başkaldırılan, tum başkaldıran kışı len ve onlarla ılgdı çarpıcı ve sımgesel belge len yer alsa ılgılenmez mısınız? Kımler neler demış 20 yuzyılda, kımler ne lere onculuk etmış ve nelen gerçekleştırmış kımler başkaJdırmanın ınsana yalaşan bır er dem olduğunu duşunmuş, kımler başkaldır mış gıbı sorulann yanıtlannı bulabıleceğımız bır kıtap, dunyanın bugunku sorunlannı an lamamızda yardımcı olmaz mı bıze? tsyankâr Yuzyıl adlı kıtap bunlan duşundu ruyor ınsana Sayfalannı çevırdıkçe, kımılen nın bır şeylere karşı çıkışını kendı alanında bır ısyana, kımılennın toplumsal devnmlere do nuşturmuş olduğunu goruyoruz Gırdığımız bu yakın tarıh turunda, kımılennın başkaldı nlanyla modada, ltımılennın felsefede, kımı lennın muzıkte, kımılennın cmsellıkte çığır açtıklannı okuyoruz Kımılennın kurulu du zenlen sarsıp duzenlere boyun eğdırdıklennı gonıp kıvançlanırken kımılennın yenıldıklen nı, ama yenılseler de başkaldınlanyla başka ınsanlann başkaldırılarına onculuk ederek kendılennı var ettıklennı oğrenıyoruz "Başkaldınyorum, demek kı vanz" demış Albert Camus, 20 yüzyılın bır başkaldınlarça ğı olduğunun ve olacağının bdıcılığıyle "Gerçekleştırme olanaldan bulunmayan ozgurluk hakkı hayalden başka bır şey değıldır" demış Bakunın, ondan yola çıkanlar olanaksızı hayal etmeye başlamışlar belkı de "Başkaldın her zaman haklıdır" demış çağımızın buyuk filo zofuJean Paul Sartre "însandunyayaatılarak, dunyada acı çekerek, mucadde ederek, yavaş yavaştanımlarkendını" dıye surdurmuş felsefesını, kendını tanımlayan ınsanın doğal bır edımı olmuş başkaldın B lıklen yazar olarak bır araya getırdığını, yapı tm zcngınhğının taraflılığından ılerı geldığını soyluyor ve soruyor "Başkaldın kışisel bır me seledır Başkaldırı yaşamımı^dan gerıye hıçbır şey kalmadığı duygusu bastırdığında, son ya şama ncdenımız olduğunda ve Sartre'ın o gu zel deyışıyle ınsanın yaşamını rastlantıdan ko parması nın son gırışımı olduğunda, en sub jektıf ve en a/ paylaşılan eylemımız ve tavnmız değıl mıdır'1 Enıs Batur Sunus, unda elımızde Bırey ın tarıhının olmadığını, Eskı Yunan dan Rone sans a uzanan uzun bır kopuş donemının ar dından yenıden sahneye tıkan bıreyın bırkaç yuz yıl ıçınde konumunu sorgulayıp sınırları nı genışlettığını Avdınlanma, Hansız Devrı mı, Marx'ın oğretısının bıçım almasıyla bırlık te Bırey'ın toplunı ıle ılışkısıne yenı, sancılı ta nımlar bulma kaygısının one çıktığının goz lemlendığını, yurttaş olma aıt olduğu sınıfı temsıl etme, sınıflarotesı bır yere yonelme ça baları boyunca Bırey'ın dıklendığıne tanık olunduğunu soyluyor "Rus nıhılıstlenndedo ruk noktasını bulacak bır 'değerlen tuzla buz etme surecı'nın ardından 'ısyankâr yuzyıl' pat lak verecektır Isyankâr Yuzyıl, yaşadığımız gunlen hazırlayan dınamıklenn yabana atıla mayacak bır bolumunu onumuze getmyor Bununla kalmıyor ama Yaşayacağımız gunle re doğru tohumlar da saçıyor Yenı Dunya Du zenı ıle anlamak, uzlaşmak ıstemeyen bıreyle n bır araya toplama gızılgucune ışaret eden bır temel kaynak bu' deyıp Camus nun bır sozu nu aktanyor "Anlaşılmaz ve adaletsız koşular karşısında ortaya çıkan akıldışılığı seyreder ken doğar başkaldın " Insanın aklına 21 yuzyıl Afganıstan'ın ve Irak'ın ışgalı Fıbstın, Irak'takı ABD Ingdız askerlennın ışkence fotoğrafları gelıyor 1987'de New York ve 1989'da Pans'te eş cınsellenn kurduğu, AIDS'e karşı mucadele yı amaçlayan orgut "Act Up"Ia başlıyor soz luk "Hastaysanız bu sızın suçunuz değıTden, "Hastaysanız bu başkalannın suçu"na gelen orgutun marjınal duşunceyı nasıl gelıştırıp başkaldırdığı anlatılıyor "Afnka 1958" mad desınde, General De Gaulle'e "Zengın kole ler olmaktansa fakır efendıler olmayı yeğle nz" dıyen Seku Ture'nın onculuğunde başla yan Afnka bağımsızlık savaşımı yer alıyor ALTERNATİF DERGİCİÜK "Afro saç" maddesınde zencı komunıst kadın mdıtan Angek Davıs'ın savaşımıyla bulu şurken "Agıt prop" maddesınde, Sovyet Dev nmı'nın hemen ertesınde ortaya çıkıp dunya yı saran ajıtasyonpropaganda sozcuklennın ılk hecelennden oluşan tıyatro gruplanyla kar şılaşıyoruz "Almanya'da Konseyler" madde sınde 1918 1919'da Almanya'da kendılığın den ortaya çıkan ışçı ve asker konseylen anla ulırken "Amenkan Alternatıf Basını" madde sınde, ABD'de 50'lı yıllarda sansüre tepkı ola rak yayımlanan sıyasal, yergıcı ve aşın resımlı dergıler tanıtılıyor. "Alternatıf Fransız Bası nı" maddesınde ıse, "Yaşlılara karşı değılız, bızı yaşlandıran şeylere karşıyız" dıyen, Fransa'da 70'lı yıllann başında gelışen alternatıf dergıcılığı oğrenıyoruz Kıtapla, kımılennı bdmedığımız, kımılennı unuttuğumuz, kımılen gızlı kalmış, kımılen gozumuzde yenıden canlanan maddelerle dunyamızın yakın donemının aydınlatıldığı bır galenye gınyoruz sankı Bu galende sozcuğun tam anlamıyla "her şey" var dıyebılınz "Son çozumlemede felsefe sınıf çatışmasının kura ma uyarlanmış halıdır" dıyen Louıs Althus ser'den duşunce ve eylemıyle sımgeleşen anar şıst soyguncu Alexandre Jacob ve Gece Işçı len Çetesı'ne, dılın sınırlannı zorlayan Fran sız yazar Antonın Artaud'dan, oncu Sovyet Sı nemacı Ayzenştayn a, unlu muzık grubu Be atles'lar'dan, anarşıst Bakunın'c, Walter Ben jamın'e, Marlon Brando'ya, Bertolt Brecht'e, Andre Breton'a, Charles Bukowskı'ye, "Sa nat gorunenı yenıden uretmez, gorunur kılar" dıyen Paul Klee ye uzanıyoruz Luıs Bunuel'ın sınemacılığında gezınıp, Gınelı devrımcı on der Amırcal Cabral'le Afnka'ya gıdıyoruz Al bert Camus'dcn Amenkalı sınemacı John Cas savetes'ın fılmlenne, Şarlo ıle dıklenen Char Ile Chaplın'den Amerıkalı dansçı Isadora Duncan'a goz atıp, Bob Dylan'a, ttalyan tıyat rocu Dano Fo'ya, Mıchel Foucault'ya, Fre ud'a, Kafka'ya gelıyoruz Gandhı, De Gaulle, K İ T A P SAYI 748 sacası yaşamın her alanında seslendirilen, ses getiren ve ıstemlenyle dunyayı etkıleyen tum olaylarla bu olayların onculen, kahramanları, temsılcılen kabul edılen kışıler yer alıyor ve ya pılanlar anlatılıyor sozlukte 20 yüzyılın başkaldırılarının olabildiğince genış bır doku muyle bunlann duşunsel ve pratik onderlen de yapıtta yer alıyor Başkaldınnın yaşamdakı onemının vurgu landığı A dan Z'ye toplam 462 maddede, top lumsal olaylar başta olmak uzere kışılenn, ya pıtların, yerlenn anlatıldığı bu ansıklopedık sozlukte 30 madde de aynca çerçeve yazıyla aktanlıyor Zengın gorsel malzemeyle destek lenen çalışma, ıstenılen maddenın keyıfle okunduğu bır yapıta donuşuyor (Emın Turk Elıçın'ın 1960'larda yayımlanan "Tanh Bo yunca îlen Gen Kavgası" adlı yapıtında da benzer bır teknığı ve bıçımı gormuştuk ) Ay nca her maddenın altında konuyla ılgılı mad delenn belırtılmesı de o konuyla ılgılı daha dennlığıne bılgı edınmck ısteyenlere seslenı yor BAŞKALDIRI VE YAŞAM Bu ansıklopedık sozlukte, ınsanlığın en buyuk bıreysel ve toplumsal başkaldınlannı ıçıne alan 20 yuzyıla damgasını vuran, her bın yaşamın farklı alanlarında ınsanlığı etkıleyen olaylarının, yenılık arayışlannın, ınsanlığı de ğıştırme çabalannın, bu çabalann oncu kışılerının dunya coğrafyasındakı geçıdını ızlıyo ruz Maddelennı tanhçıden, sınemacıya, edebı yat eleştırmenınden gazetecıye, yayıncıdan araştırmacıya, edebıyatçıdan etnotanhçıye, sı yasalbılımcıden dmbılımcıye, hukukçudan toplumbılımcıye, tıyatrocudan muzıkçıye, sa nat tanhçısınden ıletışımcıye kadar 150'den fazla uzmanın yazdığı yapıtı hazırlayan Emma nuel de Warespuıel "Başkaldın ve Yaşam" başlıklı onsozunde şunları soyluyor "Başkal dıran, ıtaat etmeyı kabul etmeyen, otonteye karşı ayaklanan Bu kıtaptakı sorular XX yuzyıl başkaldırısının kokenlen, bıçımlen, ozgunluğu sorulandır Bu yuzyıl nasıl ve nıçın butun ayaklanmalann yuzydı olmuştur? Baş kaldınlar ustune duşunmeden nıçın ve nasıl anlaşılma/ bu yuzyıl? " 20 yuzyılda başkaldınnın sıyasette, sanatta ve hayatta, kısacası her yerde olduğunu soyle yen yazar kıtapta bazı soruların ve bazı cevapların olduğunu, "20 yüzyılın bıraz sapmış bır bılançosu' olan sozluğun "çağımızın yenıden keşfı olmadığı"nı, bır şantıye gıbı farklı kışı "Boyle bır şey mumkunse eğer, dunya bo yun eğmeyenler sayesınde kurtulabılecektır ancak" denmış Bu saptama yol gostencı olmuş 20 yuzyılda başkaldırılann doruğa çık ması savaşımında Komunıst Enternasyonal, "Zorbalıklar oldukça, başkaldın duşlerı oldu rulemez" karanyla yüzyılın ısyankâr bır yuz yıl olduğunu vurgulamış "Cesaret, hep cesa ret, her zaman cesaret" dıyen Lenın, dedığı nın adamı ve buyuk bır toplumsal başkaldırı nın onden olarak adını yazdırmış 20 yuzyık Andre Breton, "Başkaldın, sadece başkaldın ışığın yaratıcısıdır ve bu ışık ıçın ancak uç yol vardır, şıır, ozgurluk ve aşk" dıyerek başkal dırının yalnızca toplumsal bır olay değıl, aynı zamanda bıreysel ve sanatsaJ bır olay olduğu nu soylemış Insanlığın bınkımın doruğa taşındığı ve uy garlığın her açıdan mırasıyla donanarak yaşa mı geleceğe taşıyan 20 yuzyıl, hem aynı yoğun luktakı değışımı, arayışı hem de en kanlı olay ları, devrımlerı, karşı devrımlen ıçeren ozellı ğıyle tanhın belkı de en onemlı yuzyılı Boyle bır yuzyıl bır sozlukte anlatılabılır mı, dıye sorulabılır SAYFA 22 C U M H U R İ Y E T