Katalog

Toby Clark'tan "Sanat ve Propaganda" Tartısmalı bir konu Toby Clark'ın "Sanat ve Propaganda" başlıklı kitabı, bu soruları irdeleyip bir sonuç çıkarmaktan çok, sanat ve siyasal içerikli propaganda arasındaki ilişkilerin dökümünü veriyor ve değişik dönemlerde bu ilişkinin çizdiği yörünge üzerinde duruyor. • Kaya ÖZSEZCİN ropaganda sozcuğunun kokenını ve ozgun kulJanımını Toby Clark, 17 yuzyıla, Protestan reformuna karşı katolısızmın karşı reform ha reketı kapsamında, Papa XV Gregorı us'un Katolık Imdn Yayma ( emıyetı'nın adı ıçınde geçen kavrama goturuyor Soz lukler de bunun doğru olduğunu onayla maktadır genellıkle 18 ve 19 yuzydlarda polıtık çalışmaların yoğunlaştığı bir do nemde ıse bu kavramın siyasal amaçlı kul lanımına tanık oluyoruz 'Psıkolojık muca dele arau"nd donuşmesı sonucunda "pro paganda"nın zamanla ctkın dııruma gel mesı, sanata da yansımasına yol açıyor So nuçta, çağdaş bir olgudur sanat ve propa ganda ılışkısı 1917'dekı Sovyet devrımı, 1933 tekı Nazı yonetımı ıse, soz konusu te rımın bu yonetım bıçımlenyle ozdeş ve et kın bir ıçerık kazanmasına yol açıyor Bir yandan komunıst blokun, ote yandan faşıst rejımluın benımsedıklerı ' totalıtarızm", propagandayı, zorunlu bir ıtışle gundem dekı yerıne oturtuyor 1945'ten sonrakı so ğuk savaş donemındc "propaganda sana tı" olarak termınolojık bir ıçerıklc doldıı rulan urunler Gretnberg ın bu konudakı olumsu/ goruijiıne karşın, çağdaş sanat ya pıtlarını etkısı altına almakta gecıkmeye cektır Burada sanatın propaganda katkı sından yararlannıasından çok, siyasal ıçe rıklı propagandanın sanat yapıtı aracıltğıy la etkınlık duzeyı soz konusu olabılır Or tamdd gıdcrek yaygınlaşma eğılımı goste ren bıı yondekı gelüjmeler karşısında yoz laştırıtılık ısjtvını dıle getırcnlerın çoğun lukta olması propagandanın sanattakı yc rının "kıtsch' olarak nıtelenmcsı sonutu nu doğuracak, ancak bu yoldakı uretım, geçerldık payını koruyacaktır gene de Nı tckım 1980'hyıUarda.L Lıppard gıbı tem sılcılerın onculuğunde, propaganda sana tını aklayıcı yonde çabalara da tanık ol maktayız yonunu bırleştırmıştır Goya ıse savaşın acı masızlığını eleştıren gravurler çızerek, ken dını sorumlu tutar Sanatçının sosyal ba ğımsızlık tezı, 19 yuzyılin romantızm akı mıyla guçlenır Bu karmaşa ve çalkantı do nemınde, propagandanın sanatsal ıçenklı eserler açısından, olumlu ve olumsuz go ruşlerehedef oluşturduğu gorulur Onu 17 leyen 20 yy'da tartışma surecektır Sana tın siyasal ıçenklı propagandaya "alet" edıl mesı, sanat eserının değcnnı olumsuz yon de mı etkıler? "Estetık kabte" propaganda yı gerçekten dışlar mı? İbby Clark'ın "Sanat ve Propaganda" başlıklı kitabı, bu soruları irdeleyip bir sonuç çıkarmaktan çok, sanat ve siyasal ıçe rıklı propaganda arasındakı ılışkılerın do kumunu veriyor ve değışık dönemlerde bu ılışkının çızdığı yorunge uzennde duruyor Nıtekımyazardd kıtabının20 yy'da sanat ve propaganda konularıyla pohtık ımgele rı yorumlama bıçımlerı konusunda bir "gı nş" nıtelığı taşımayı amaçladığını one su ruyor Konunun kapsamlı olması "seçıcı" davranmakta, yazarı, zorunlu bir yontemı uygulamaya yonlendırmış doğal olarak Propagandanın farklı amaçlarla kullanıl ması, sanat eserlerınde bu amaçları tek bir pota ıçınde yorumlamaktan kaçınmayı da ıster ıstemez gerektırıyor 199O'lı yıllar, Av rupa'da ılk kcz Nazı Almanyası nda faşıst ıçenklı sanat eserlerını gun ışığına çıkanl dığı bir donem olmuştu Londra, Barselo na ve Berlın de sergılenen bu ışler, gene ılk ke? propagandau ve karşı propagandacı sanat anlayışlannın değer açısından farklı gostergelere dayandığı duşuncesını ortaya çıkarınca, sorun kapsamlı bıçımde gundeme gclmış oluyordu Propagandanın sanatsal ımgeler yoluyla ıletılmesının doğurduğu bir başka sorun, bunları algılamada laşıden kışıye değışen farklılıklann olmasıdır Ideolojık bir ıfade yaratmanın sayısız yolu vardır (s 20) Ay rıca her sanat dalının ıdeolojıyı yansıtma payı da aynı değıldır Soz gelışı Hıtler, sınemanın rcsımden daha etkılı bir ıfade yolu olacağını fark etmıştı Bu aşamada "kıt le kulturu" gırıyor devreye Boylece yaza rın bir başka amacı da, sanat ve kıtle kul turıı arasındakı "bağlantı"yı ıncelemek olacaktır (s 23) Kıtabın ılk bolumunde, Batı Avrupa ve ABD dekı "radıkal" ve "reformıst" sanat anlayışları propaganda açısından ıncelenırken, ıkıntı bolumde III Reıch'ın sanat vc kultur polıtıkaları, "propaganda ve faşızm" kapsa mındaelealı nıyor Uçun cu bolumun konusu pro pagandanın karşı seçcne ğını oluştu ran komunıst rejım ve bu rejımın seçenek lerıdır Bu bolumde Sovyetler'ın sanata ba kış yontemı ırdelenıyor, bu rejımın egemen olduğu başka ulkelerdekı uygulamalar uze rınde duruluyor Savaşta propaganda soru nunun ele alındığı dorduncu bolum, ozellıkle afış ve siyasal propaganda ılışkısıne açıklık getırmeyı amaçlıyor Son ve beşın cı bolum ıse, Vıetnam savaşından gunu muze, "muhalıf sanat"ın evrımı ve kame ranın "sılah" olarak kullanıldığı donemın gelışmelerıne ışık tutuyor P MARKSİZM VE SANAT Marksızm'de sanatın usteleneceğı ışlev, bızzat bu kuramın temsılcılerı tarafından açıklıkla dıle getırılmedığınden ve tartışma konusu yarattığından, sadece "gerçekçılık" gıbı her tarafa çekılebılen bir kav ramla yetınıldığındcn Marksıst sanat da farklı bıçımlerde uygulanmıştır yazara go re Fransız romantızmı (Dclacroıx) ıle Al man dışavunımculuğunun (K Kollvvıtz) soruna yaklaşım bıçımlerı de doğaldır kı farkh olacaktır tkıncısının kullandığı tarz "grahk tasarımın doğrudan duşunce ıletme yeteneğını psıkolojık bir yoğunlukla" yan sıttığı halde, bınncısı "alegonk anlatımı yenıden canlandırmakla" yetınır Bunun sonutu, sol eğılımlı sanatçı Kollowıtz'ın yon temının yaygınlığıdır Lukacs ve Brecht'ın Marksıst roman ku ramı konusundakı karşıt tutumlan ıse, so runun edebıyat açısından ele alınışındakı farklılığı açığa vurmaktadır Brecht'ın modemızmıyle Lukacs'ın yaklaşımı çelışır bu balumdan Brecht'ın pobtık ıçerüdı tıyat rosıı, bu doğrultuda bir "kultur" uretmeyı amaçlamaz, ızleyıcıyı değerlendırme uğra şında serbest bırakır ama ona bılınç aşda maktan da gerı kalmaz Stalıncı goruş, Jda novcu yaklaşım ve sosyalıst gerçekçı tu tum, koken olarak Markstzm'den kaynak lanan kavramlar olsa da sanat ve propa ganda arasındakı ılışkılen yorumlayış bı çımlen, ortak paydalarda bırleşmez Ingıltere'de kadınlara soz hakkı verılme sı ıçın 1914'te Ulusal Muze'dekı Velasqu ez'ın Venus tablosuna saldında bulunan Mary Rıchardson ılc, polıtık propaganda yontemı eyleme donuşur (Bu tarıhten son ra, muze yapıdanna yonelık saldınlar, po lıtık eylem olmaktan çıkacak, akıl hastala rının eylemıne donuşecektır ) "Soz değıl eylem", artık yaşanılan donemın etkılı sıla hıdır 1914'ten sonra Almanya'da yaygın laşan Dada dokenlı fotomonta)lı afışler ve Fransız komunıst hareketıyle gerçekustu culcrın bağı, propagandanın daha "sanat saT boyutlarda gelışecek olan aşamalarıdır 1910'da Dıaz karşıtı eylemlerle, duvar resmınde siyasal propagandanın sanat ta rıhındekı tutarb orneğını vermış olan Mek sıkalı uçlunun (Rıvera, Orozco ve Sıqueıros), eylemsel çıkışı, propaganda ve sanat ılışkısınde yenı bir aşama olacaktır Sehpa resmını, soylulara o/gu bir tur olarak ta nımlayan bu sanatçılar, 1960'larda "post kolonyal" bir modele de onculuk yapmış lardır (s 55) "Modern polıtık resım'deula şılan en son nokta ıse, kuşkusuz Pıcas so'nun Ispanya ıç savaşı sırasında gerçek leştırdığı "Guernıca"dır Gene de bu tab lonun, komunıst kesımce yeterlı bir "etkı" yaratmaktan uzak bulunması, sanat yoluy la siyasal propagandaya yonelık beklentı lenn, sanatsal ıçerıkle bağdaşma olçulerı uzerıne ycnı bir tartışma yaratacak katı saplantılar bir kez daha gundemdelu yen nı alacaktır (s 58 61) Faşızmın yorumu da bu siyasal ıdeolo ]iye değışık kılıflann gıydırılmesıne yol aç mış, faşıst propaganda yanlılan, sanattan beklentılerını bu kıkflara gore yorumlamış lardır Mussolını kendını "çılgın bir şaır" olarak gormuş, Hıtler ıse bu konuda bir "ıs ten"nın oncusu olmuştur Lıderlerın "teat ral" davranışları, orgutlenmıs. bir amaçlılık duzeyınde, oğrenılen ve oğretılen davra nışlarbutunudur "Sofıstıke" fılm karelerı, bunun en açık belgelendır Nazı yonetı mınden kaçmaya çalışırken 1940'ta ıntıhar eden Walter Benjamın faşızmı "estetıze edılmış polıtıka" olarak tanımlamakta hak bdir kuşkusuz Toby Clark bu tanıma ek olarak, ımge ve bıçımlere donuş duşunce sıne dayanan faşızmın, "ılerleme' tıkrını reddettığıne dc değınıyor Sovyetler dekı uygulamaya yenıden do nersek, Bogdanov'un kurucusu olduğu "Proletkult" çevresındc gelışen tartışma lar, kıtapta ayrı bir konu oluşturuyor Bu radan 1930'lu yıllann toplumcu gerçekçı lığıne, dort evrensel ılkenın sanat yoluyla yaşama geçınlmesı ve polıtık ıdeallenn sa nata yansıması aşamasına geçılıyor resım sanatındakı "ıdeolojı sımgelen", omekler uzennden yorumlanıyor Propagandanın doğal yapısı, barış surecını bulandırmaya yonelıktır yazara gore Buna karşılık savaş ta propaganda ıse, "oncelıklerın savaş ge reklılıklenne uyarlanması" amacını taşır (s 137) Bu amaca ulaşmak ıçın "gorsel şıfre ler" kullanılır Savaş suretınde her ulus, propagandayı kendı tarafına yontacak bı çımde duzenler Yazar, I Dunya Savaşı'nda haber fılmlerının yapılışındakı sıstemın bu dkeye gore bıçımlendınldığını belgeleyen omekler uzennde duruyor dorduncu bo lumde PROTESTOCU GİRİŞİM Amenka'da soyut sanatın savunucusu C Greenberg'ın ıddıalanna karşı, fohn Lat ham'ın protestocu gınşımı aslında hıçbır polıtık amaç ıçermemebine rağmen, Toby Clark'agore ABD nuı Vıetnam amudaha lesı sırasında radıkalleşen sanatçıların uy guladıkları yenı yontemlerden bırıydı (s 168) Kavramsal sanat ve performans sana tı, sanatın tarafsız kalması gerektığını one suren duşunceye bir tepkıyı açığa vıırmak taydı Sonuçta bir çeşıt propaganda ıdı bu da Galen ve pıyasa sıstemıne dahıl olma yı reddeden sanatçıların protestosu da bu kapsama gırıyor "Muhalıf" sanatçılar bu yolla kendılerını dışa vuruyorlaıdı Yazara gore, apolıtık bir ozgurluk etığıdır bu Boy Iece super zengın muze sponsorları bir grup sanatçının protesto hedefı olmuştur 1970'tekı sanat grevıyle doruk noktasına ulaşır bu hareket Yoksa soyut sanat, ıddja edıldığı gıbı, soğuk savaşın bir sılahı mıy dı? Sovyetler'e karşı yurutulen bu savaşta gızıl orgulerın soyutçu sergılen fınansc et melerı, boyle bir kuşkuyu guçlendırmekte dır yazara gore (s 174) Kıtap, metın ıçınde geçen sanatçılarla ıl gılı çok sayıda renklı orneklerı de ıçerme sı, ozellıkle de kıtabın sonuna eklenen 1900 1996 arasındakı polıtık olayları, bı lımsel, teknolojık ve kulturel gelışmelerı gorsel sanatlara ılışkın olguları, tarıhsel bağlamları ıçınde sıralayan bir dokume ve aynntılı bir dızıne yer vermesıyle, ılgınçlık duzeyını daha da ılen goturuyor Bu arada gozden kaçan cumle yanlışlanna da rastla nıyor ( 1944yüındatutuklandıveGes»ta po tarafından olume mahkum edılmıştır s 50 Bozguna uğramış soylular kamyon larla kaçarken yakalandıkları askcrı pro jektorlerı, Neva Nehrı kıyısında demırle mış Aurora savaş gemısınden açılan yaylım ateşı atılan toplar takıp etmıştır s 105) • (*) "Sanat ve Propaganda", Toby Clark ingılızcedençev Lsın\\o\\ucu SanatvtKu ram Dtztsı S, Aynntı Yay 2004, Utanbul K İ T A P S AY I 748 ORTAÇAÖ'DA SANAT Ortaçağ'da sanat, polıtıkaya sıkı sıkıya bağlı ıdı Clark, kıtabına (*) bu erken ge lışmelerle gırıyor Bu donemde sanatçıla ra sıparış edılen eserler, onları koruyanla rın, yanı siyasal ve dınsel erkın çıkarlarını destekleyıtı yonde olmuştu Aynı gelene ğın, soylu ve seçkın kesımden gelen ınsan ların beğenısını on planda tutan Ronesans sanatçılarınca surdurulduğu gorulur 18 yuzyılin sonuna doğru Davıd ve Goya gı bı ressamlar tarafından polıtık tutumun daha belırgın bir aşamaya gelmesı ıse, top lumsal olguların bu aşamada bıçım değış tırmesıyle ılgılıdır Orneğın Davıd, guçlu bir sıyaset adamı olmakla, sanatçılık mıs SAYFA 14 Frltz Erter, Zafer Içln Yardım Eti Sava$ Harcına BaQı$ Yap. 1917 Afl$ C U M H U R İ Y E T