Katalog

Jonathan M. Bloomdan, Kâğıda işlenen Uygarlık1 Kâğıdın ve fIzınm binlerce yıllık öyküsü Kâğıdın öyküsü ya da ilkçağda çin'de doğuşu, orta ve yeniçağlarda, dinsel, siyasal, sanatsal, kültürel gelişmelere sağladığı desteğin boyutları konusundaki bilgilerimizin yetersizliğini veya ne denli evrensel bilgiler olduğunu ölçmemizin yolu, Bloom'un yapıtını okumamıza bağlı görünüyor. Parşömenin vatanının Anadolu (Bergama), papirüsün Mısır, selüloz kâğıdın vatanının ise çin ve Japonya olduğunu söylemek, belki bir bilgi yarışmasında işe yarar. a NecdetSAKAOĞLU zakdoğu , bir bakıma tarihin de uzak doğusudur. Uygarlığın kinıi temel taşları uzak cski zamanlarda Çin'de, Maçin'de, Hint'te ilk biçimini almış; yenilıklerin gizcmli üretim teknikleri vc formülleri oralarda yüzyıllarca saklı tutulabilmişse de merak vc gereksinim, baruttan ipeğe, çiniden kağıda değin uygarlık öğelerini başka düııyalara taşımanın yollarını daima bulmuştur. Bugün de öyle değil mi? "Uzakdoğu işi" adı altında, dünyanın her tarafında vitrinleri dolduran, özenli ve kaliteli oluşlanna karşılık ucuz elektronik aygıtlardan hediyelik eşyaya kadar türlü çeşitli öteberi, ulusal sanayileri kara kara düşündürüyor. Bilindiği gibi, okuma yazmanın en temel öğesi olan selülozdan yapılma kâğıdın vatanı da Çüı'dir. Kâğıdın tarihini, özellikle de Islam dünyasına etkisini inceleyen Jonathan M. Bloom'a göre, ortaçağda Batı Asya ve Kuzey Afrika halklarının hem düşünce dünyalarını, hem yaşama biçimlerini inanılması zor bir dönü§üm sürecine sokan, Çin ve Japon teknikleriyle kâğıt üretimine geçiş olmuştur. Tarih sahnesine, başçıl öğreti kaynağını kaydedecek miktarda kağıda , mürekkebe ve kaleme sahip olmaksızın çıkan, Kuran'ı yıllarca belleklerde muhafaza edebilen îslam toplumunun, iki yüzyıl sonra başlı başına bir uygarlıklar sentezini temsü edebümesi kağıdı öğrenip kabullenmesindcn sonradır. Bu sayede ortaçağ aydınlanmasına açılan Islam dünyasına karşılık, Batı Hıristiyanlığının ortaçağ karanlığına çakılışı ise görece kâğıdın kalemin, gerçekte ise düşünceleri yasaklayışın doğal sonucu değil midir? Ya daha sonra? Bu kez, 11. yüzyıldan başlayarak îslam diinyasında, siyah mü rekkcple beyaz kağıda akıtılan yeni c!ü şüncelere "günah" tehdidi yönelirken; Batı'da düşüneelere kâğıdın kalemin ve düşüncelerin özgürlüğü yeşermeye başlamış ; 15. yüzyılda matbaalar kurıılarak Rönesansa kanat açılmıştır! Deınek kı kâ ğıdın özgül ağırlığında akıl ve düşünee var. Ya da kâğıdın hayatımızdaki yoğunluğu, mcnsııbu olduğumuz uygarlığıyla olduğu kadar, olgunlaştırdığımız düşün ve duyuların düzeyiyle de doğru orantı Ldır. Avrıı|«ı«>u>ı M Moon pa'da, Uzakdoğu teknik1 leriyle ve selüloz işleyen ıim Tanh: \n l'.km Dk'nmına tıkisi ilk kâğıt sanayisinin, ol1 dukça geç bir evrede, Aydınlaına çağının tecrı denebilecek 13. yüzyılda îtalya'da başladığını öğreniyoruz.Ticaret ehli italyanlar, kısa zamanda Akdeniz ülkelerinin tamamını, cam ihracatmda olduğu gibi kâğıt üretimi ve ticarcti için de bir pazara dönüştürmüşler. Bloom, "16. yüzyıla gelindiğinde Türkiye, îran ve Hindistan dışındaki Islam ülkelerinde kâğıt üretimi hemen hemen yok olmuşt u " , diyor. Kitapta, yazann "Kâğıt Çinde icat edilınış olabilir." dedikten sonra açımladlğı, dikkatimizi toplayarak okumamız ve üzer rinde dıırmamız gereken bir dizi gcrçek var. Kimi noktalarda, ulusal katkılarımızı da düşünmenıiz, keııdimize de paylar ve sorumlulukljr çıkanııamız kaçınılmazdır: Türklslam dünyasının, kağıda, kitaba, cilde, mürekkebe, yazıya, yazınsal bezemeye ve görselliğe yüzyıllar boyu verdiği, hatta kutsallık düzeyine taşıdığı değerleri yadsıyamayız Muhtelif boyutlardaki Rumîîstanbulî (Türk), üımışkî (Arap), Hindî kâğıtlann en kaliteli çeşitlerinin, Osmanlı dünyasında ve en çok da îstanbul'da yazılıp işlendiği de bir gerçek. Bu gerçekten yola çıkılarak ve Bloom'un ya Kâğıda İşlenen Uygarlık pıtından alınan esinle, uygarlıkların, sanat ve düşünce akımlarının kıtalararası taşıyıcısı kâğıdın ve kâğıt ürünlerinin bir müzesi, hiç olmazsa sergisi neden lstanbul'da açılmasıni' Kaldı ki yazar, en değerli ve eski kâğıt örneklerinin Topkapı Sarayı'nda bulunduğunu belirtmektedir. Bir adım daha ileri giderek, Kitap Yayınevi'nin kurulduğu 2002'den beri sürdürdüğü ilkeli yayıncılık doğrultusunda kültürümüze kazandırdığı çeviri yapıtlar gibi, çeviri dili kusursuz, an duru anlatımlı bu yeni kitabın da böylc bir açılışta meraklılarıyla bıJuşmasını temenni edelim! Çin'den öğrenilen kâğıdın, ortaçağ îslam uygarlığına yaptığı dönüştürücü etkiyi vıırguladıktan sonra, ilahiyattan doğa İMİinJerine ve edebiyata kadar birçok alanda olağanüstü yazuıs;ıl yaratılıcıklara çığır açışı üzerinde durap Bloom, bugün kullandığımu Arap rakamlarının, Hint kökenli ondalık sistemin, logaritmanui vb de uygarlık taşıyıcısı kâğıt kervanıyla doğudiin Batı ya yol alışını açıklıyor. Yedi ana bölüm içeren "Kağıda işlenen l !ygarlık"ta, bize göre en dikkate değer paragraf, M.Ö. 105'te Yüen Şing'in, ağaç kabuğu, kenevir lifleri, paçavra ve balık ağından imal ettiği ilk kağıdı Çin inıparatoruna sunuşu öyküsüdür. Çünkü bu olay, insanlığın en önemli buluşunu haber vermektedir. KAClDIN ICADINDAN ÖNCE Kitabın ana bölümlerınde, kâğıdın icadından önceki evrelerde Asya'da, Mezopotamya'da, Mısır'da, Akdeniz ve Anadolu uygarlıklarında , türlü çeşitli taşa, tahtaya, kile, deriye, papirüse parşömenc işlenen yazılar ve resimler; eski kâğıtların türleri , boyutları, yazma ve matbu kitap biçimleri; kâğıt sanatlarının îlhanî, Timurî, Safevî, Mısrî, Mağribî üslupları, Arap yazısının , Kuran'ı Kerim'i yüceleme düzleminde îslam âleminde başlı başına bir sanat akımına dönüşmcsi, ortaçağda kâğıt ve kitap endüstrileri, resünli tezhipli kitaplar, saray kütüphaneleri, özel kitaplıklar, kâğıt ve kitap mabyetleri, Doğu ve Islam dünyasının ünlü kitapları, bunların en eski ve en değerli önıekleri, orneğin resimli Binbir Gece Masalları, Behramı Cîur öyküleri, Kelile ve Dimne, îjehname, şiir mecmuaları; yazılı kültürün gelişmesi, resimli kitap tutkusunun yaygınlaşması, haritacılık, kâğıdın mimari tasartmlarda da kullanılması, Bağdat'ta, Halife Harun Rcşid zamanında (783805) faaliyete geçen kâğıt imalathanesi (Yakut el Hamavî'den aktarılan bilgiye göre burada üretilen kağıt sayesinde pahalı parşömene gereksinim kalmadığından yazışmalar ve arşivleme hızla gelişmiş; Arap îslam bürokrasisi doğmuş); Bizans, îspanya, Italya kağıtçdığı; Çin'de, 12. yüzyılda "hareketli hurufat" yöntemiyle başlayan yeni bir gelişimin, 15. yüzyılda Gutenberg'in aynı yöntemle kurduğu matbaaya dönüşmesi, bizdeki Müteferrika dahil, daha ileri matbaaların kuruluşu... Açıklamalı "Başvuru Kaynaklan" bölümü (sayfa 298328) yapıtın son bölümünü oluşturuyor. Bütün bu açıklamalar, görsel örneklerle birlikte yazının ve kâğıdın binlerce yıllık ortak tarihine ışık tutuyor.. Yazı tür ve tekniklerinin, kil, ahşap, deri, parşömcn veya selüloza yazılı belge ve kitaplann ; bunlarla oluşturulmuş arşivlerin, kütüphanelerin , uzun bir tarih sürecindeki serüvenini, nesnel bir bakış ve zengin bir malzemeyle aktarmadaki başansından ötürü yazarı, onun anlatısını tirmedeki başansından dolayı çevirmen Zülal Kılıç'ı, bu yararlı yapıtı kültürümüze kazandıran Kitap Yayınevi'ni kutluyomz. ı [email protected] KÂĞIDIN TARİHİ UZERİNE "Kâğıdın ve kitabın tarihi için Türkçe hangi kaynaklara basjvnrabiliriz? " sorusuna, ccvap vermek için bilincn ansiklopediler dışında, adını verebileceğimiz özgün kaynakların olduğunu sanmıyorıım. Jonathan M. Bloom'un, Kağıda İşlenen Uygarlık: Kâğıdın Tarihi ve Islam Dünyasına Etkisi adıyla, Ziilal Kılıç taralından I ürkçeye çevrilen, Kitap Yayınevi nce yayına hazırlanan araştırması Kasını 200Vte basıldı. Bu yapıt; her aydının kiitüphanesindeki bir eksikliği giderecek özgün bir çalışmadır. Kağıdm öyküsü, ya da ilkçağda Çin'de doğuşu, orta ve yeniçağlarda, dinsel, siyasal, sanatsal, kültürel gelişmelere sağladığı desteğin boyutları konusundaki bilgile rimizin yetersizliğini veya ne denli evrensel bilgiler olduğunu ölçmemizin yolu, Bloom'un yapıtını okumamıza baglı gorünüyor. Parşömenin vatanının Anadolu (Bergama), papirüsün Mısır, selüloz kâğıdın vatanının ise Çin ve Japonya olduğu nu söylemek, belki bir bilgi yarışmasında işc yarar. Fakat ya ötesi?... Orneğin, tacirlerle Budjst rahiplerin başka üretim teknikleri yanında, paçavradan, liflerden kâğıt üretimi yöntcmini de Japonya'ya Orta Asya'ya, Ortadoğu'ya taşımalan konusunda ön bilgimiz nedir? Bloom'un kitabından, kağıdı ilk gören Arapların, 8. yüzyılda, ok yay ve kılıç kuşanıp Orta Asya'ya gazaya giden Müslüman mücahitler olduğunu öğreniyoruz. Savaş ve istilaların, onca zararına karşın, uygarhklann ve kül• türlerin taşınmasına da hizmet etmek gibi paradoksal ama hayırlı sonuçlan da olmuş kimi zaraan.. Çin usulü kâğıt üretim tekniği, o kanlı savaşlar sürecinde Ortadoğu'ya, oradan da AkdenizMağrip yoluyla Italya'ya, Ispanya'ya, Anadolu'ya taşınmış. Yazar, kâğıt yapımının Avrupa'ya girişinde îslam uygarlığının oynadığı belirleyici rolün ilginç kanıtlannı da sıralıyor. Sözgelişi, kâğıt ölçü birimi, aslı Arapça "rizma" olan "ream" ın (top: Her biri 24 tabaka olan 20 deste, yani 480 adet kâğıt) günümüzde de kâğıt için geçerli ölçü birimi oluşu gibi. U yumuşak, öyküseJ bir üslupla Turkçeleş Hariri'nln Makamat'ının, Yahya elVasatl tarafından yazılıp reslmlenen kopyasından oıtaçağda bir Arap kütüphanesl. Bağdat. 1237 Kâğıda İşlenen UygarlıkKâğıdın Tarihi ve Islam Dünyasına Etkisi/ Jonathan M. Bloom/Çevıren.Zülal Kılıç/Kılap Yayınevi, Aralık 2003/336 s. K İ T A P SAYFA 8 C U M H U R İ Y E T S AYI 7 2S