Katalog

11 Bip coskudur Akbal'ı okumak" Bu sozler, onun ev rensel bır sanat yapma ısteğıyle de butunleştı rılebılır O bıreyden yola çıkan bır sanat an layışına yaslanırken ınsanı genel ve soyut olarak değıl ozel so mut bır varlık olarak yaşatmayı amaçlar Lv rensel ınsanı ozu bu yolla ortaya koyacağını duşunur Ne var kı onun somut bıreyı dış nesnel koşullarla bağ lantısı yeterınce verıl mış bır bırey değıl Çı kışı bıreyden olduğu ıçın, dış dunyayı bıre Oktay Akbal ve eşl yin anlık yaşantılarıyla ılışkılerı açısından anlatılarına sokar Akbal Akbal'ın bıreyden yola çıkması, benoy kusel anlatımı çok kııllanması, kışilerının dunyasında yalnızlık, bunalım, ıç çatışma sı, çıkışsizlık, hıçlık, ozgurluk turu kav ramlarfa ılgılı yaşantılara rastlanması, "ben" "başka ben" ılışkılerıne yer vermesı "ben" fenomenımn tarıhsel toplumsal boyutuna pek yer vermemesı vb nedenlerle hem va roluşçuluk hem de gorunumbılım (olaybı hm gorungubılım olgubılım dıyenler de var bu akıma ) akımlarıyla ılışkılendınlme sıneyol açmıştır (5) Somut verıler, yazarın bu ıkı akımı ıyı ta nıdığınıduşundurmektedır Akbal ınreno menolojıden değılse bıle Gıde, ( amus Saıtrcgıbı ya/arlardan, donemın sanat ala nındakı gozde akımı varoluşçuluktan bellı olçude etkılenmedığını soylemek guç Ama onun bu ıkı akımı bırer kaynak olarak yeğ ledığı kesın bıçımde soylcnemez Ustelık bırey eksenınde gelıştırılen anlatılarda bu turclen kavramlann bellı akımlara bağlı va zarlar kadar tum sanatçıları ılgılendıren ge nel kavıamlar durumuna gelmelerı de çok doğaldır Bu koşutluk Dostoyevskı nın ya pıtlarıyla psıkanalı/ ya da varoluşçuluk ara sında kurulan koşutluk gıbı de duşunule bılır Varoluşçu yapıtların patetık mayasına çok şey katan trajık çatışmalı durumların Akbal'ın anlatılannda aynı keskınlık ve su reklılıkte gorulduğu soylenemez Akbal da "ben ın çıkışsızlığı" ıçinde aranacak bu tra )ik durum bıle yumuşak, etkısını vıtırmış hatta tra|ik nıtelığı one çıkmayan bır du rumdur Onun ınsanları "ınsan olmak su çu ıle çatışmalı durumlar yaşarkcn bıle bunu aynmsadıklarında tra]ik olanı yaşa maktan çok nc yapalım durum bu" sonu cu vc bılgısıne ufaşırlar Bu bağlamda onun kışılerı, tra)ikten çok dokunaklı bır durum vaşarlar Bıırada M Sadık Aslankaıa nın çok vc ııncle olarak saptadığı Akbal ı varoluşçu lardan avıran ryımser bakışının (6) onemlı lolunu vurgulamakgerekıyor Akbal datra jık oğenın sılıkleşmesındeya da doğmadan olmesınde de bu ıyımser bakışın buyuk bır rolu olduğunu duşunuyorum Akbal ın gundelık ofanın ustune çıkma, bıı yolla kalıcı evrensel yapıtlar verme ıste ğı, 1940 ortalarından bugune surdurduğu bır eğılımdır Onun bıreyden yola çıkması benoykusel anlatımı çok yeğlemesı ıkıncı uçuncu kışılennı zaman 7aman "ben" ola rak one çıkannası bıı eğılımıyle bırlıkte humanıst yanını da ortaya koymaktadır ve/ya da bu humanıst yanına bdğlanmalıdır Boyle bır bağıntılama, onun yukarıda anla tılan duşunce yapısı ıle sanat anlayışı arasın dakı çelışkılı gorunuşu de kaldırmış olur Akbal'a bıraz daha genel bakıldığında onun kımı ozellıklerını bır on koşul gıbı surdurmedığı gorulebılır Orneğın ılle de benoykusel anlatımı kullanma/ Butun ov kuJerı "ben"dcn çıkmak, "ben'ı dıle getır mek amacını gutmez U/amı her zaman Is tanbul değıldır Anadolu kentlenne uzak Asya'ya Avrupa ya u/andığını da gorursu nuz zaman /aman Insanı anlatma çabasın da kendını arayan Dıyojen den defıne pe şınde koşanlara mankenleıden aşık kuçuk burjuvalara kadar çok değışık anfatı kışıle RAİFÖZBEN azı karalamaya ılkokul, gazete ve dergılerde yazı yayımlatmaya orta okul ve lıse yıllarında başlayan Ok tay Akbal, 1940 yıllarında artık bır "ya zar"dır Ama kendısı ıçın "ılk yazılar 1946'da çıkan ılk kıtabına gıren ve o sıra larda yazıp da kıtabına almadığı oykulerdır (1) Aılenın ve o/ellıkk buyukbabanın etkı sıyle edebıyata duyduğu ılk ılgı ve sevgı, onu ılkokul çağlaıında kımı gazete ve der eılerı i7İemeye yoneltmıştır Ldebı etkınlık Iere ve ya/ma çalışmalanna onem verdığı anlaşılan I ransız okullarından bırınde oğ renıme başlamasının, edebı etkınlıklere onem veren Istıklal Lısesı'nde oğrenımını surdurmesının de onun bu yukselışınde pa yı olduğu anlaşılıyor Kendısı "Bu yola herhangı bır tesadufle gelmedım Bırtakım eserler vereceğımı o zamandan bılıyordum, sankı o eserler ıçını de mevcuttu " (2) derken, daha o çağlarda yazarlık seruvenıne ıçten ıçe hazırlandığını ortaya koymaktadır Bu ıç seruven, bır du şunce adamının değıl, bır sanatçının ıç se ruvenıdır daha başlangıçta Ve okur onu, Once Lkmekler Bozufdu adlı oykuler de metınden HıroşımalarOlmasın adlı kıtabı na bağlayan savaş karşıtı tavrıyla ve bır sa natçı duyarlığıyla ızlemıştır 1 lıroşıma'ya aıt bır kıtabın sayfalarını çe vırırken parmakları yanan orayla ılgılı i7İe nımlerını anlatırken yureğı kavrulan Ak baJ, yanm yuzyılı gerıde bırakmıs ya/arlık seruvenı sonunda bııçok oyku, roman, anı, deneme, soyleşı, hatta ınceleme araştırma denebılecek turde urunlerle gelmıştır bugu ne Bu verımlılığın suıup gıdeceğı, belkı de beklenmedık nıtelıkte urunler ortaya koya cağı soylenebılır Tum bu yapıtlar butununde, duşunsel olan bırkaç ornek harıç, onun sanatçı kışı lığı şu ya da bu bıçımde kendını bellı etmış tır Guncel bır konuyu ele alan koşe yazı sında bıle bırçok zaman sanatçı Oktay Ak bal duyarlılığı ıle karşılaşılmaktadır Buna karşın onun sanatçı yanına bakıldı ğında boyle bır ılışkılendırme asla yeterlı değıldır Ûnun duşunsel kımlığıne Ataturk çu ulusçu, devrımcı turu sıfatları yazar ken bunları humanıst bır anlamla ıçerık lendırmenı/ Akbal ustune epeyce bır du şuncckazandım okura Ama sanatçı yanı na bakarkcn bu o/ellıklcrı goz onunde bıı lundursanı/da dahalarklıbıı alanagınnek /orundasmız Ustelık bu duzlemde vukarı dakı o/ellıkleı le çelışır gıbı gorunen bır du rumla karşılaşırsını/ Bu du7İcmde Akbal bııcyden yola çıkan bırsorunsalkoyaı ottaya Insanla ınsanlık la yaşamla ılgılı bu du7İcm ustune duşunur ken de bır oyku ya da roman yaşantısı ku rarken de bıı ' oyun ıçındedır sankı Bu oyun algılaması ıçinde şoyle konuşur Oysa oyunlar da mutlu kılma/ mı ınsanoğ lunu'' Nıye oyun sayılmasın sanatın ken dısı de 1 İanı bır anlamda yaşamın kendı sı de ılgınç hatta anlamsız bır oyun değıl de nedır/'O) Bu sozlerıne karşı Akbal'ın sanatı yalın anlamda bır oyuna ındırgedığını soylemek guç "Oyun' dıye yapılan, "oyun" sayılan şeyden ınsanın ıçıne ışleyen, etkısını bugu nun ve geleccğın ınsanında gosteren bır dıl kurgusal anlatısal bır dunya yaratılır aslın da Işte buna "olumsıız oyun" der Akbal (4) Bu sozlerıyle oyun kuramının sozculu ğunu butunuyle ustlenmış bır yazar sayıla maz O Yaşamın sorunsal duzlemlerınde duşlemlerın, kurgulamaların oyıınu andı rı r yaşantılarından ınsanı ıçerıkler uretılmesı gerektığını ımlemektır aslında Borıs Vı an'ın sozcuklerıyle oynadığını anlatan so/ lerını anaıken avnı yazarın bu oyun ıçinde yaşamın derınlığıne ulaşabıldığını gosteren yapıtı Gunlcıın Kopuğu nden bır alıntıya başvurması bu konuda o/el bır anlam ta şımaktadır Zaten onun' olumsu/ oyun" so zu de sureklılığı, dolayısıyla da sureklı ya şama donuşu çağrıştıran bır kavram Y rı sunar okurlara Elıot gıbı, Sartre gıbı yazarlarda goruldu ğu uzere, Akbal'ın kışılerınde de ınsanın kendını ortaya koyma çabası ya da bır so runsal olarak ırdefenmeye çalışılması yaza rın konu alanını daraltmasına yol açmış ola bılır belkı Ama onun konu alanlarını genıs lctmeye yatkın bır ya/ar olduğu rahatlıkfa soylenebılır Bunu onun Ben dış dunya ılış kısıne dayalı anlatılarında uzamda gorun tulenenlerı sureklı çoğaltıp genışletmesm den renklcndırıp devıngenleştırmesınden "bcn'ın yoneldığı uzarnlan çeşıtlendırme sınden, anlatı nesnesı ben' dışına çıkan oykulerınden anlamak olanaklıdır Onun sorunlarla ıç ıçe bır ulusun sanat çısı gıbı yazmamış olması (7) da çok eleştı rılen yanlarından bırı Bu onun genel ola rak yazarlığıyla değıl, sanatçılığıyla ılgılı bır elestırıdır Akbal, toplumcu ya da toplum sal bıı yazar olarak gorulmemekte, çoğun luğa seslenen bır sanatçı olmadığından soz edilmektedır Bu turden goruşlere karşı Akbal'ın ken dıne gore bır savunması vardır O, sanatçının çoğunluğun beğenısıne uygun yapıtlar vererek yeteneğını harcamasına karşıdır ama bunun genış halk kıtlelerıne sırtını çe vımiek anlamına gelmesını de ıstemez (8) Onun kışı ustunde durması ıse, kışı dunya sını "varılamayatak, keşfedılemeyecek ka dar uçsuz bucaksı/, sonsuz meselelerle do lu" gormesındendır Toplum bıreylerden kurulduğuna gore bıreyın dunyasını ıyıce tanıyıp tanıtmak dd sosyal sanat yapmaktır ona gore (9) Boyle bır mantık toplumcu ya da ton lumsalcı sanat sozculenne yeterınte ınandı rıti gelnuz kuşkusuz Ama yazarın sanatçı o/gurlugune başından beıı olan ınancı ve yukarıda sovledıklerı onun bıreyden yola çıkan va da toplumsal soıunları ele alan sa natçilara aynı hoşgoruvle baktığını dd du şundurmektedır I latta butunsel olaıak ba kıldığında toplumsal sorunlara yonelmede açık bır yazar saymak gerekır onu 1 ahır Ongcr de Akbal'ı humanızme bağ lı kendı duvum ve algılarını ınceleyerek doğrııvıı ve gerçeğı bulabıleceğı kanısında olan bır yazar olarak gormektedır Onger'e gore o tıp ya da kahramanlarını ıyı beıırte memektedır Yanı kışılen toplumsal, koşul lardan bağımsı? verıımıştır Insanları oyku lenne somut varlıklanyla değıl, duşlerıyle gırerler Akbal çağla ılgılenmeyen, çağın dkım ve olaylarının ustunde kalan bır yara tıudır Buna karşın Onger onun ya/dığıoy kulerı 'bırbırınden guzel" bulur Ustelık kurumaya yuz tutmuş oykuculuğumuzu ayakta tuttuğunu da vurgular (10) Yıne de onun hıçbıroykusunde (197O'lı yılların ba şına değın ya/dıklarında) Once Ekmekler Bozuldu'nuncoşkuluhavasınıbulmazOn ger (11) Bu eleştırmenın, daha ıyının ol çutu olarak toplumcu gerçekçilığı on koşul saymasından gelıvordur Akbal'ın oyku kışılerıyle kendısı arasın da benzerlıkler goren ya dd onları ozdeşleş tırenya/arlarolmuştur Kendısı bunun, oy kulerının gerçeklık ve yaşanmışlık duygu su uyandırmasından geldığını soyluyor "Bunların pek azınaa ben varım Kışı ola rak değıl, ya/ar olarak yaşadığım olaylardır bunlar Yarı yarıya kurarak, duşleyerek, ya ratarak " (12) dıyerek ondakı otobıyografık cıykulere değınen vazarları doğruluyor bır bakıma Ustelık Akbal ıçın anı, Aragon un deyı mıyle "geçmışı ıcat etmek" anlamında bır tur "Bır bakıma kırk ellı yıl sonra anımsa nan yazılan geçmış, bır uydurma bır duş bır 'ıcat edılrnış zaman parçası' sayılır An cak 'geleceğe euzellıkler bırakmak' bağışla tır boyle yazıları ' (13) demesıne bakılır sa, onun anı yazan ve oyku roman yazarı olarak tutumlan bırbınne benzemektedır Oyku ve romanlarında gerçeğın duşlemle yenıden kurgulanması, anı yazarken yaşan mışın yenıden kurgulanması bıçımıne do nuşmektedır Akbal da Burada Akbal ın turlenn ozellıklerını bır bırıne aktarma eğılımınde bır yazar olduğu nu belırtmek gerekıyor Bu bağlamda oyku ve romanlarında anı ve deneme turunun o/ellıklerı go/lenebılır Son anı kıtabı "Cuce Çeşme Sokağı Ner de" daha adından başlayan bır hem soru hem sozde soru cumlesıyle, yıtıklerın çağn şımsal, duşsel evrenıne çağırır gıbıdır oku ru Yaşanmışı boyle kurarken salt bır oyku leme dılı kuflanmaz Akbal Bır anlatı uslu buyla suruklemeye çalışır okuru Kıtap oku nup bıtırıldığınde yenıden başlığa donen okur, yazarın Kendıne aıt bır zaman dılıtnın den dostlarına, sanatçılara zaman ve uzama aıt pek çok şeye gerı donduren tum kapsa yıcı bır dokunaklık yarattığını duyumsar bu başlığın Belkı de Akbal, anıya roman tadı katmada romana anı tadı katmaktan daha başarılıdır Onun anlatılannda ıçten konuşan kışıle n, bu ıç monolog ya da ıç dıyaloglarla bır deneme havasına sokarlar okuru Deneme lerınde de yaşanmışlığın ya dd yaşanmakta olanın coşkusunu duyumsadığından ola cak, Oner Kemal (Cıravoğlu) "bır coskudur Akbal'ı okumak" dıyebılmektedır 1 urler arası sağlanan bu yakınlık, Ak bal'ın genelde çok okunmasına buyuk bır katkı sağlamış olabıleceğını duşunuyorum Gerçeklığı duşle yoğuran, bunu dıle ge tırmede kışıİerının ıç konuşmalarından ya rarlanan Al<bal, Saıt I aık'ın modern oyku culukte açtığı yolu kendıne o/gu bır bıçım de surdurmuştur Bu nedenle cııykude ro manda olay ve duğum oğelerıne fazla onem vermeden yazmıştır Okuru duşunsel duy gusal duşsel bır ıç seruvene çekmeyı seven bır yazar Akbal Bunu amaçlarken modern anlatılann karmaşık yapısına hıç başvurma ması dıkkat çekmektedır Kısa cumlelerı, yalın, açık, akıcı anlatımıyla, sozdızımını an latılanın nıtelığıne gore uzatıp kısaltması ve kesmesıyle de okuruyla yapıtı arasindakı alışvenşı kolaylaştırmıştır Bu bağlamda o, Selım llerı nın ılk yapıtları ıçın belırttığı gı bı "buyuk kalabalıklara edebıyat sevgı ve beğenısınıaşılaı" (15) Vesanırım Akbal'ın bu yondekı ışlevı hâlâ suregıtmektedır • (1) \aşar Nabt (haz ) Edebıyatçılartmız konuiuyor Istanbul Varlık Yayırıları, 1976, i 175 (2) aynı (3) Oktay Akbal, Olumsuz Oyun 2 bas kı, Istanbul {agdaş Yayınları, 1974, s 137 (4) aynı s 13S (5)M SadıkAslankara, "Oktay Akbal'ın Oykuculugu Uzerıne Yaklaşımlar' Oktay Akbal, Önce LkmeklerBoztildu Kıtabınye m basktstna ek n l i l 120 (6) aynı s 125 126 (7) İahır Alangu, Lmuhunyetten Sonra Hıkdye ve Roman 3 htanbul 1965, s 627 (8) Muitafa liaydar Cdebıyatçtlartmız Ne Dıyarlar Utanbul Ahmet llalıt Yajaroğlu Kttapçıltk, 1960, v 19 (9) aynı s20 (10) Yahır (her, "Oktay Akbal'ın Oyku lerı" Oktay Akbal, Önce Ekmekler Bozul du on ver ss 105 107 0 V aynı, v 107 (12) Mabır Unlu vc Omer Ozcan 20 Yuz yıl lurk Ldebıyalı 3 Utanbul Inkılap Kıta bevı 1990, ss 456 457 (13) Oktay Akbal, Anı Değıl Yaşam Istan bul Çagdas Yayınları 1990 ç 7 (14) Oner kemal, Sevgı \azdan ts tanbul Yaprak Yayınları, 19H6 s 131 (15) Selım llerı Anılar lukcnımc' Ye m Dergı Mayıs 1970 s 396 SAYFA 7 CUMHURİYET KİTAP SAYI 621