Katalog

Doç. Dr. îsmail Çetişli, çok geniş bir inceleme ile Memduh Şevket Esendal'ı çeşitli yönleriyle inccleyen, irdeleyen, değerlendiren bir kitap yayımladı: Memduh Şevket Esendalînsan ve Eser. MUZAFFER UYGUNER ilindiği gibi, Memduh Şevket Esendal, öykücülüğü ve romancılığı ile tanınmış bir yazarımızdır. Gerçi, öykülerinin büyük bir bölümü ölümünden sonra, yakın zamanlarda, kitap olarak okura sunulmuştur. Kişiliği ve sanatı konusunda çeşitli tezler de yapılmıştır; ama, bunlar üniversite kitaplıklarında saklanmaktadır. Bunların yanında, yayımlanmış olanlar da vardır. Bunlardan biri, Doç. Dr. Îsmail Çetişli'nin 1991 yılında yayımlanan doktora tezidir. Benim de bir özyaşamını ve yapıtlarını değerlendirme konusu yaptığım bir kitabım yayımlanmıştı. Bu kez, îsmail Çetişli, çok geniş bir incelemesi ile Esendal'ı çeşitli yönleriyle inceleyen, irdeleyen, değerlendiren bir kitap yayınlamıştır: Memduh Şevket Esendallnsan ve Eser. Îsmail Çetişli, bu kitabında, doğumundan başlayarak tüm yaşamını ve vapıtlarını ele almıstır. Bu arada, bazı natalı bilgilere de kaynaklara dayanarak düzeltmiştir. Çetişli, önsözde bu kitabın, 1989 yılında tamamlanan tezine dayandığını belirtmiştir. Ona göre, 1991 yılında yayımlanan kitap, bu tezin bir kısaltılmışıdır. Bu kitabı yayımlamadan önce, Esendal'ın bütün yapıtlarının, bu arada anılarının da yayımlanmasını beklediğine de değinmiştir. Ama, herkesce biliniyor ki, bazı derlemeler, bu arada Tahran Günlüğü ile anıları yayınlanmayı beklemektedir. Çetişli, bunların yayımını bek lediğini, "Âncak, onca sabrımızın meyvesini göremedik /../ Daha sonra günyüzüne çıkmayı bekleyen biri hikâye, biri mektup ve biri de hatıra olmak üzere üç kitap daha var. Isterdik ki bunlar da yayınlanmış olsun ve incelemcmize dahil edelim" sözleriyle açıklıyor. Yayımını ben de bekliyorum. Özellikle mektupları çok önemli. Kitap dört ana bölümden oluşmaktadır: 1) Yaşamı, fikirleri, mizacı ve yapıtları; 2) Öyküleri; 3) Romanları; 4) Dil ve üslubu. Tüm vönlerivle M. S. Esendal etişli, ailesi konusunda da bilgileri Jamıştır. Bu kaynağa bundan sonra başvurulardabazılannınyalanyere"fakir bir çiltçi ailesinin çocuğudıır" gibi yazıları ile karşılaşmayız. Kitaba, soykütüğii de konulmuştur. Kitapta, siyasal yaşama atılışı, daha sonraki yıllarda dış iilkelerdc ülkemizi temsil etmesi konuları da geniş olarak yazılmıştır. Bundan sonra, bazılarının gerçcği bilmeden "Moskova Biiyükelçiliği' yapmıştır gibi gerçek dışı bilgilerle karşılaşmayız sanırım. Çünkü, bu kitap, gerçek bilgilcri vermektedir, çünkü, bu bilgiler belgelere dayanmaktadır. Elçilik yılları da öbür yaşam yılları gibi geniş olarak ele alınmıştır. Esendal, milletvekilliği de yapmıştır. Çetişli, bu konuyu da ele almış yaşamı bölümünde ve "Esendal Meclis tc" başhğı altında açıklamıştır. Böylcce, TBMM'nde ne kadar çalışttğı, neler yaptığı, CHP'deki görevleri geniş olarak anlatılmıştır. Ölümü konusunu da ele alan Çetişli, daha sonra edebi yaşamının üzerinde durmuştur. Ilk yazarlık yıllarından başlayarak sürüp giden yazın yaşamı aynntıu olarak ortaya konulmuştur. Dediği gibi, yayımlandığı saptanan ilk öyküsü 17 Aralık 1908 tarihli Tanin gazetesinde Asım Bezirci ile birlikte bulabildiğimiz "Vcyscl Çavuş"tur ve bunu bir kitabına da ad olarak koymuştum. Bundan sonra yayımlanan öyküleri de kitapta ele alınıp değerlendirilmiş vc bir de listesi verilmiştir. Çcviri denemelerinden, şiirIefindende söz edilmiştir. Doç. Dr. îsmail Çetişli ünlü yazarımm incelemiş kitabında S B S miş ve Esendal'ın durumunu, anlayışını ortaya koymuştur. Kitapta, Esendal'ın "mizacına ait bazı hususiyetlcr"i üzerinde de durulmuştur. Çetişli'ye göre, "Fiziki yapı itibarıyla ıızun boylu, geniş omuzîu ve sağlam cüsseli olan Memduh Şevket Esendal, tam bir 'alaylı'; ama nadir rastlanabilecek bir otodıdakt ve gerçek bir halk aydınıdır." O, ihtirasların, büyük isteklerin, kıskançlıkların, koltuk ve para hırsının insanı da değildir. Tevazudan vazeçmemiştir. Mali sıkıntılar çektiği hale hiçbir sapaklrk yapmamıştır. kımından kişiler (memur, bürokrat ve yarı aydın), züppe, din adamı, ev kadını, esnaf, dedikoducu olarak kümelendirme yapılmış. Böylcce, öyküleri çeşitli açılardan değerlendirilmiştir. Bilindiği gibi, Esendal'ın yayımlanmış üç romanı vardır. Bunlardan biri olan Ayaşlı İle Kiracıları saölığında yayımlanmıştı. Miras ile Vassaf Bey ise müsyeddeleri arasında bulunmuş ve taraiımdan basıma hazırlanmıştır. Çetişli, bu romanlarla ilgili bigiler vermekte ve bu arada Melik Tavus adlı bir romanı olduğu söylentilerini de yanıtlamış vc bu romanın "Almancadan nakil" olarak Arif Cemil adlı birinin imzasını taşıdığını, Sadayı I lak gazetesinde değil Halk gazetesinae tefrika cdildiğini yazmıştır (s. 30). Vicdan adlı romanı olduğu yolundaki görüşlerin de yanbşlığını hemen belirtmiştir. Romanları tanıtan Çetişli, romanlardaki ortak yapı, içerik, olay örgüsü (ekonomik çıkarçatışmaları, erkekkadın çatışmaları, siyasal düşüncc çatışmaları), zaman, yer, kişiler (ronksiyonları bakımından, toplumsal durumları), karakterler ayrı bölümler olarak incelenmiştir. Böylece, ortaya geniş bir yelpaze içinde inceleme çıkmıştır. Bu üç roman her yönüyle, içerdikleri ve kişilikleri ile önümüze serilmiştir. Çetişli, tüm yapıtların dil ve üslup bakımından değerlendirilmesini de yapmıştır. Dilindeki gelişim bu arada belirtilmiştir. Sözcük serveti ve dildeki değişmeler başlığı altında tamlamalar, sözcükler, deyimler, argo sözcükler, ycrel sözcükler, tekerlemeler üzerinde durulmuştur. "Ötlakçı" öyküsünün iki metni karşılaştınlarak yazımdaki değişimi de örneklenmiştir. Tümce kuruluşları ve türleri de ortaya konulmuştur. Yapıtlarındaki üslup konusu da 19081920 ve 1921 1952 tarihlcri arasındaki iki ayrı dönemde değerlendirilmiştir. Sonuç Dölümünde ise bütün yapıtlar değişik bir özen içinde ele alınıp gerçek duruma değinilmiştir. Çetişli, kitabını şöylece bitirmektedir: "Hulasa; Memduh Şevket Esendal, başlangtçta Maupassant tarzı, 1921'den sonra Çehov tarzı içinde XIX. yüzyılın sonlarından XX. yüzyılın ortalarına kadarki Türk toplumu ve meselelerini kendine has dünya görüşü perspektifinde ele alıp edebi eserin sınırları içinde irde lemeye çalışmış bir hikâyecimiz; gerek şahsiyeti ve fikirleri gerekse sanatı itibarıyla II. Meşrutiyet'ten 1950'lere kadar uzanan dönem içindeki Türk hikâyeciliğinin belli başlı simalan arasında 'nevi şahsına münhasır' bir yazanmızdır." Çetişli kitabın sonuna geniş bir bibliyografya da eklemiştir. Ritaplar bölümünde benimle ilgili olarak hata yapmış ve "Hata! Başvuru kaynağı bulunamadı" diye yazmış, makaleler bölümünde bunun Buyrukçu'ya ait olduğunu ayrıca yazmıştır. Benim kitabım Bilgi yayını olarak 1991 yılında basılmıştır. Bu bir "hata"dır. Kitap, çok emek harcanarak hazırlanmış ve bir sanatçıyı tanıtan çok geniş kapsamlı, gerçekleri kaynaklara dayandıran emek ürünü olarak önemli bir örnek, önemli bir başvuru kitabıdır. Bir yazarımız için böyle bir inceleme kitabı yayınlanmış olması sevindiricidir. • Memduh Şevket Esendal İnsan ve Eser, inceleme, değerlendirtne/Do^ Dr Istnail Çetişli/ Karclelen Kitabevi, Isparta 1')'J9, İ71 sayfa vc bclgc futokopıterı SAYFA 11 Romanları Çetişli, bu bölümü nasıl hazırladığını önsözde genişçe açıklamıştır. Çocukları ile yaptığı temaslar, Esendal için yazılmış yazılar, yayımlanmış mektupları bu bölüm için kaynak oluşturmuştur. Benim verdiğim bazı bilgi ve belgeleri de bu arada anmıştır. Doğum yeni herkesce bilinmektedir; Çorlu'da doğmuştu. fakat doğum tarihi konusunda bazı değişiklik bilgiler bulunmaktadır. Sözgelimi, kimlik belgesinde doğum tarihi 1301 (1885 1886) olarak yazılıdır. Dışişleri hizmet belgesinde ise 1300/1884 tarihi görülmektedir. Anı larında ise 29 Mart 1883 tarihinden sözetmiştir kendisi ve bcn de bu tarihi temel almıştım. Çetişli, bu tarihi gerçek olarak ele almıştır. Kitapta, öğrenim durumu ile ilgili çelişik bilgiler dc ele alınıp irdelcnmiştir. Doğum tarihinin 29 Mart 1883 değil, 28 Mart 1884 olduğuna dcğinen Çetişli, öğrenim durumu için de çeşitli kaynaklardan edindiklerini belirtmiş ve Edirne ldadisi'nde (Liscsi) okuduğunu saptamış, kendisinin diploma almadığına değindiğinc de yer vermiştir. Edirne Liscsi'ndc okuduğunu kendisi de birçok mektubunda ve yazısında söylemiş ise de diplomasını almadığına değindiğini ben görmemiştim. CUMHURİYET KİTAP SAYI 483 Yaşamı tsmail Çetişli, yaşamı bölümünde ayrıca fikirlerini de geniş olarak ele almış ve açıklamıştır. Yazınsal görüşlerini geniş olarak açıklamadığına değinen Çetişli, bazı konuşmalarından alıntılar yaoarak durumu irdelemiştir. Sözgelimi, bir konuşmasından şu alıntıyı yapmıştır: "Edcbiyatı, sanatı bilnıem. Alakam yok bunlarla. Edebiyatı bilmek bir iştir. Hiç mi hiç mcşgul olmadım bunlarla. Usulünü, kaidesini doğru diirüst bilmem, beceremem." Çetişli'nin belirttiğine göre, "Memduh Şevket Esendal, edebiyatı sadece ferdiyaratmanın tatmini fonksiyonu ile sınınamaz. Aynı zamanda ona, toplumsal bir işlev de yükler." Daha sonra da sanatçınm toplum sorunları karşısındaki değerlendırmelerine yer verilmiştir. Çetişli, Esendal'ın toplumsal, siyasal ve ekonomik fikirlerini de geniş bir yel paze içinde ele alıp değerlend i r m i ş t i r. "Mesleki temsilcilik" konusu bu arada ele alınmıştır. Bu konuda, çeşitli kaynaldardan yararlanmış, geniş olarak irdeleyip değerlcndir HkirteıH ve mbacı Çetişli, Esendal'ın öykülerini çok çeşitli bakışlardan, özelliklerinden yola çı(carak incclemiştir. Once, öykülerinin ortak yapısını ele almıstır. Baskalarının bu konudaki görüşlerini ele aup değerlendirmiş, sonra da kendi görüşünü ortaya koymuştur.Ortak yapıyı iruelerken 19081920 dönemi, sonra da ikinci devre olarak nitelediği 19211952 dönemini ayrı ayn incelemiştir. Ona göre, ilk dönemde "hayata büyük ölçüde tasvirci, tahlilci, tenkitçi bir sosyal gerçekçilik çevresinde bakmaktadır." tkinci devredeki "realistliğini, 'tasvirci', 'nakilci' ve 'tahlilci' kavramlarıyla izah etmek mümkündür. Ancak, her üç kavramın da ilk akla gelen ve herkesce bilinen manalarından hayli farklı bir manada kullanıldığını belirtmek isteriz." Öyküleri ele alıp alıntılar da yaparak bu görüşünü belgelemiştir. Oykülerde içerik konusu da yukarıdaki belirtilen iki dönem ürünleri olarak ele almıstır. Bulgar zulmü, acıma teması, sevgi.yozlaşma, yöneticiler ve aydınlann halka ve sorunlara bakışı, aile ve evlilik (mutlu evlilik, mutsuz evlilik, kadının durumu, ihanet), kadınerkek ilişkilcri, yönetim ve yöneticiler, amirmemur ilişkisi, küçük insan, çocuk ve çocukluk, toplumsal yasam bu arada ayrı ayrı ve geniş bir inceleme ile değerlendirilmiştir. Oykülerde zaman da ayrıca incelenmiş vc öykülerdeki uzun, orta, uzun olaylı öykülcr olarak değerlendirilmiştir. Öykülerdeki yer sorunu da 19081920, 1921 1952 dönemleri olarak incelenmiştir. Kişiler de ayrıca ele alınmış, toplumsal durumlarına göre kişiler, tipleri ba MvflüsMı