Katalog

LEYLA NEYZİ * öse Paşa Hanedam.iki ana bölü me ayrılmış. Birinci bölüm, 18. Yüzyılda Anadolu'da derebeyli ğini güçlendiren ortam vc koşullar üzerinde durmakta. tkinci bölümue isc, devlet otoritesinin zayıf, arazinin dağlık vc merkczden uzak olduğu Divriği'dc sırasıyla Vezir Köse Paşa, oğlu Harız Veliyeddin Paşa, torunu tmam Hüseyin Bey vc torununun ycğeni üsman Bey'in hüküm sürdükleri dönemleranlatilmakta. Yirmi yıllık titiz bir araştırmanın ürünü olan bu çalışma, Necdet Sakaoğlu'nun bugünlerde çok rağbct görcn vegeçmişi anlamak için arşiv belgelerine ek olarak sözlü tarih vc sözlii gefenek gibi kaynaklardan da bcslenen sosyal tarih konusunda bir öncü olduğunun kanıtı. Sakaoğlu, kitabın ikinci baskısına yazdığı önsüzde, devlet arşivlerinin zenginliğine rağmen sosyal vc kültürel tarihimize vönelik "Anadolu tarih çiliği" olarak adlandırılabilecek monogratilcrin eksikliğini lıatırlatıyor. Bu araş tırma, ( )sm;inlı arşivleri dışında çeşitli yazdı kayııaklanıı (yabancı gezginlerin seyahatnamcleri gıbi), sözlii tarih verilerinin (Divriğili yaşlılarla yapılan görüşmeler), sözlü geleneğin sözlii ve yazıya geçirilmiş kaynaklarının (oyunlar, ağıtlar, destanlar, türküler, atasözleri gibi) yanı sıra Saknoğ lu'nun Divriği'nin sosyal vc kültürcl dokusu hakkındaki geniş birikimine de da yanmakta. Divriği'de yctişen vc cski cxla geleneğinin süıdurüldüğü kahvc sohbet Icrinc dc tanık olan Sakaoğlu, 18651890 doğumlu yaşlıları dinlcmc iırsatı bulmuş. Sakaoğlu için, bu tanıklık ve Divriği'nin kendinc özgü dili vc sözlü geleneği kadar, Divriği'deki ev, konak, türbe, mezarlık, cami, hamam vc çcşme gibi tarihi yapılar da ycrcl dokuyu yansıtan bir bilgi lcayna ğı. Bu araştırma için dokuz yüzc yakın belge, iki yüz kadar "rivayet ve anı" derlcnmiş. K Devlete eskıva. halka evliva Necdet Sakaoğlu'nun Anadolu Derebeyi Ocaklarından Köse Paşa t fanedanf nın ikinci basımı Ekim 1998'de Tarih Vakfı Yurt Yayınları tarafından yapıldı. îlk olarak 1984'te yayımlanan bu araştırma, Sedat Simavi Vakfı 1985 Sosyal Bilimler Odülü'ne dc sahip. Köse Paşa Hanedanı, "tek Osmanlı çivisi"nden yoksun olmakla birlikte köklü bir yerel kültürel geleneği barındıran ve Sıvas eyaletinin bir sancağı olan Divriği'de iki yüzyil boyunca (17301918) hüküm süren bir derebeyi ailesini konu alıyor. Bireyleri verel yönetici olarak sivrilen bu "hanedanı memleket", Sakaoğlu'nun "ulusal tarihimizin bir kanramanı değil, sıradan bir vezir" ve "devletin ihmal ettiği bir yöreye hizmet götürmüş bir baba" olarak nitelediği Köse Paşa tarafından kurularak beş kuşak boyunca Divriği tarihine damgasını vuruyor. Necdet Sakaoğlu'dan önemli bir araştırma: "Kösepaşa Hanedanı" Yarı destanu bir hava Köse Paşa I lanedanı nın önemli bir özclliği, tarihi, sözlü tarihi vc ycrcl bilgiyi dildcki ustalıgıyla birleştiren Sakaoğ lu'nun anlattığı dönemin günlük yaşamıtıı ve başlıca karakterlerini büyük bir ba şarıvla canlandırması. Bıı, he.m kitaba sürüklcyici, kcndi dcyinıiylc "yarı destansı bir hava" vermckre, hcm dc Sakaoğlu'nun devletayanahalieşkıya ilişkilcri ne dair tezinin dayanağını oluşturmakta. Bu çalışma, ailc tarihi vc ycrcl tarihc da yalı monografilerin, belli bir dönemin "yaşanmışlığına" ayna tuttukları kadar, topfumun yapısı ve değişimiyle ilgili tez Icr için dc önemli bir tcmcl oluşturduklarını gösteıiyor. Sakaoğlu bu çalışmada sık sık arşivlerdcki belgelerle larlışmaya girerek, merkezi devletin bakışını yansıtan bu bclgcleri ycrcl bir gözlc okumakta. Bu bağlamda, "devletin 'eşkıya' diye tanımladığı bir ki sîııin mczarına, yöre lıalkının 'cvliya tüı besi' inancıyla yaklaşması nasıl açıklanabilir?" diyc soruyor. Bu monografinin önemi, insanları tiplcrc indirgeyip karika türizcctmcdcn toplunısal yapının karmaşıklığını, ki^i vc grunlaıın kendilcrini vc şı birbirlcrini nasıl algıladıklarını vc konunı b vc tavırların döncmc vc koıuıma görc na sıl dcğiştijtini i'.östermcsi. Sakaoğlu, KöP j Hanedanı g y gibi ycrcl ailclcrin hal se ki yöneticiler arasinda tampon iil d kla merkezi görcvi yaptığıııı ve "ahalinin " bütün zıılümlerine rağmen yerel hanedana mcnsııp yöncticilcri dışardan gclcnlcrc yegie diöini ileri sürüyor. "Devlct sağan, halk sa öılan olagcldigi için dcvlcttcn yatıa olan halkın gözündc, halktan yanaolan dcvle tin gözünde zalim" dese dc, anlattı^ı öykü,bu ilişkilerin ne kadar karmaşık ve gi rift, statü ve kimliklerin ne kadar âefcişken vc gcçişkcn olduğunun kanıtı. Çalış manın en ilginç yanı, dantel gibi işlenmiş ve bir polisiye diziyi aratmayacak bir öy kü yoluyla bu ilişkilerin karmaşık vegirift yapısmı, gcçişkcnliğini, vc "kanuni" olanSAYFA 14 la "kanurısuz" addedilenin aynı bü tününparçasıolduğunu göstcrmcsi. Sakaoğlu, merkezi yöneticiler, ayan, yerel vöneticiler, Tarih 19011903, Hatlbzade AhmetCemalBey Divriğikaymakamı öndeortadaklkoltukta.Dlvrigiyikaymakamsıfatıyla, yerli halk ve eşkıya fakat derebeyi çalımıyla yöneten Imam ve Osman beylerln bu 'mektepll' halefl bir yanına Kadı Ahmet Tevfik Efendl'yl, öbüryanına KomlserAbdurrahman Aflayıalmı$. arasındaki "danı şıklı dövüşü" örnekJcrlc gözümüzün önügitgide Istanbul'a gönderüen raporlar yolsyancılarla savaşır: ne scriyor. ()rneğin, bir yerel vöneticinin luyla izlenmektedir. Seferberlik ve savaş"Köşcbaşlarına kclleler yığıldı. Halcp bir eşkıyaya, bir eşkıyanın bir paşaya, lar, ekonomik bunalım, toplumsal çatışzindanları boyunlaıında, bileKİerinde de"dcftcr çalığı" biryeniçeri veya "levendat malar bu döneme damgasını vurıır. Halmir laleler, zincirler taşıyan muztarip ve haşaratının" yerel yöncticiye dönüşcbilkın çoğunluğu gibi, Köse Paşa Hancdaperişan insanlarla dolu." l;akat bu dö diğini görüyoruz. Yerli ahalinin yazdığı nı'nın menşei de eski boy ve oymaklar. Sancmde II. Mahmut, fazlasıyla güçlendiği dilekçcler, onların yerel yöncticilerin birkaoglu'na göre, Köse Paşa'nın kökcnlcri düşünülen derebeylerini "temizlemeye" birlcriylc ve devletin ayanlarla yaşadığı "delter çalığı" bir ocaklı veya sipahi, kabaşlamıştır. Sonunda Veli Paşa devlete isçatışmaları kendi haklarını savunmak pısız levcnt ya da aşirct soylusu. köse Payan cdecck, kendisi "eşkıya" olacaktır. içiıı nasü kullandıklaruıı gösteıiyor. Ayan şa'nın dcdcsi Hacı Ismail Ağa, Urfa'dan Valilikten azledildikten sonra 1812de larsa, bir yandan devlet adına ahaliyi sökalkarak Divriği tarafına ycrfcşcn göçeridam cınri çıkar. "lsyanı, karanlığa taş atmürürkcn, kcndi çıkarları ve diğer yerel lcrden. Babası Hacı Osman Ağa ise voy maktan ibaret" olan Veli Paşa, kapısında yöneticilerle rekabet söz konusu olduvodalık yapar. Köse Paşa zamanla yükseki asirctlcrc sığınır. Böylece bir anlamda ğurula ahaliyc karşı koruyucu bir sövlem lerek Halep, Trabzon, Rakka, Sıvas vali köklerine dönmüş olan Veli Paşa, çevre kullanmakta, zaman zaman halkı dışarliği yapar. Mal varlığını korumak için bir si kıışatılınca sığındığı aşiretirı kadınları dan gelcn taciz vc isyanlara karşı bizzat vakıf kurarak Divriği'de köprü, han, cataralından öldüriılür. Rcsmi kaynaklarda korumakta, böylece kendi güçlü konum mi, çeşmc gibi yapılar inşa ettirir. Böyleörtbas edilmiş olan bu isyan, Divriği'nin larını (vetaleplerini) pckiştirmcktcdirlcr. ce, kendi çıkarını korumak voluyla da olsözlü geleneğinde yaşattlır. Bu öykü SakaDevlet yerel yönetimi büvük ölcüde yer sa, memleketine hizmet eder. Orneğin, oglu'na, "gizli tutulmuş başka isyanlar da li hanedanlara bırakmakla birlİKtc, Tansözlü gelenekte yaşayan çocuk oyunları, var mıdır?" sorusunu sordurur. Ona gözimat döncminde dışardan atanan yöne Köse Paşa'nın kadınlara dokumaları için re, "Sayısız isyancının ve isyanın ardında ticilerin çoğaldığını ve derebeylerin zanamuk dağırrığını anlatır. "Mcmlckct baki gerçekler ve gerekçeler tarihin henüz yıfladığını görüyoruz. Ama bu aynı za bası" Vezir Köse Paşagüçlcndikçc haJkın dı>kunulmamış konıılarıdır." manda düzensizliğin ve isyanların arrmaşikâyetleri kesilir. 1760'tan itibaren DivKoçgiri İ8yanı sı ve ahalinin şchrc göç ctınek zorunda riği ılc eşkıya yoktur. Sakaoğlu, haııedaTanzimat'ın yeni düzenlemelcri birsükalması gibi olguları da beraberinde gc nın Divriği'nin günlük yaşamındaki mer re eski sisteme uydurulsa da, devlet yerel tirmekte. kezi rolunü şöylebetimlemckte: "Hcmen derebeylerini sindirmeye karar vermiş, hcrgün vegece, sarayın geniş divanhane Sakaoglu'na göre 18. yüzyılda merkezi köylü ve aşiretlcr dc eski topıak düzenilerinde tezyinata boğulmuş salonlarında otorite halka yabancılaşmaKta, Anadolu ne isyan etmeye başlamışlardır. Köylü, va da havuzbaşında, serendaz halılara vcrgi yükünden dolayı lmanı Bcy'i devlebağdaş kıırup sırtlarını halı yastıklara date şikâyet eder. Artık "yağ getir, bal getir vavan, şetari entarili, kürklü, renk renk kcyticgcmcnliği" sonacrmektedir. tmam destarlı bu kibar zevat çubuklarını tüttüBey'in gücü azaldıkça eşkıya vc çctelcı ın rüp çiltlik işlerini, kasaba sorunlarını tar gücü artar. Bckâr gcnçlcrc şchir yolu g(>tışırlar, köy kethüdalarını dinlerlcr, buyziiki'ır. Köylü devlctten Imam Bev'i kay ruklar verirlerdi. Halk vc ondan bol sa makam olarak isterse dc bu istek kabul ılaka almaya alışık dilenci kalabalıkları edilmez. Devlet dışardan bir kaymakam cuma vc bayram namazlarında kcntlisini tayin cdincc, Imam Bcy eski nühızumı padişahın bir gölgesi gibi alkışlarmış. kazanmak ümidiyle bir aşiıeti isyana teş I lcrkes için, kadıya basvurmadan önce vik edccektir. Sakaoglu'na göre, yörede Imam Bey'e gidilmesi, başlangıcı tespit bu döncmde başlayan toplumsaJ çözülcdilemcyecek kadar eski birgelenekmiş." mc, sonraları Koçgiri isyanına neden ola Köse Paşa yaşlılık çağında "sakalını caktır. oğluna kaptırır." Oğlu Veli, zorbadır. Çocuğu olmayan Imam Bey'in yeğeni "Kt>ynunda ilahi kelam, kolunda çıngıOsman Bey'in döncminde Köse Paşa haraklı doğan, altında at, ardında scyis, yanedanı sönmeye yüz tutar. 1 lacı Süley kın gcleccğe hırslı ve hızlı bir derebeyi man F.fendi isminde bir "zamane aydıadayı olarak hazırlanmış, "parayla vezirm"nın Osman Bey'in arazi üzerindeki lik satın almış" zoraki icat cdilmiş bir taşhaklarının kanunsuz olduğunu savunara veziri'Vlir o. Sırasıyla saray kapıcıbaşırak Tanzimat'ın derebcylerinc karşı mersı, mütcscllim, voyvoda, vezir olur. Sıvas, Abdullah Pa$a (18651918). Divriği'nin son lorkezi otoriteyi güçlendirme çabasını köyDiyarbekir, Rakka, Halep valiliği yapar. du diyebiieceğimlz bu zat, Köse paşa'nın lülerin lehinc kullanmak amacıyla köylü" kardeşi Mehmed Bey'in soyundandı. CUMHURİYET KİTAP SAYI 4 6 7