Katalog

Kapak konusunun devamı. dışdünyalararasındakisınırlarınyok olduğu, larklı gerçeklik disiplinleıinin huklı biçim dü/lemleri vc anlatım ögelcrincdayamlarakçokkatmanlı biryapı içinde verildigi bir romandı "Tııtıınanıayanlar". Bıı mctiııdc 'topluın' değil, iıihunııı it, düııyasıydı atlık oclağa ycrleşen; tnsanın bilincinin kıvrıml.ırı, bilinçaltının labirentleri vc iıibaıılıgın oıtak bilinçaltı nın arketipleri imgelcşiyordıı roman dokusunda. "Tutunamayanlar" Türk cde biyatında 'bırcy'in başkaldırıstmn ilk köktcnci belgesidiı; (altıyiizyıldıı) bütün de gışimlerin devlet eliylegerçekleşti(ği) (...) Bireye de ne oluyordu?" (Günfük/1987, 25.3.1974)denilcnbirtoplıımda, ınsanm kendısını tıım toplums.il naskilann dışında açıkça/dürüstçc yaşama çabasını kur gu düzlemine taşır. "Biz insanı anlatıyoruz.birçıkmazı cö zümlemiyoruz," der. 24.3.1974 tarinli günliık notunda Atay. Onıın motif kullauıını açısından bir üçleme (trilogya) diye adlandırabileceğimiz yapıtları "Tutunamayanlar'V'Tenlikeli Oyuıılaı ' (roman) ve "Oyunlarla Yaşayanlar'ın (tiyatrooyunu) ana kişileri, adları ister Sclim ya da Turgut, isterse 1 likmet ya da Coşkun olsıın, özde aynı kişilcrdir: Duygularını, düşüncelerini, davranışlarını, toplumsal kimliklcrini ameliyat masasına yatırmış; çıkardıkları parçaları büyük bir yürekli likle analiz cdcrck 'kendileriylc nesaplajaıı', 'Ozbcn'lcrini bulnıaya çalışan irısanardır bunlar. Bir 'arayış'ın ya/arıdir Atay; geleneksel edebiyatın gerçeği bilen' vc bıı 'kcsin' gerçeği okurıına aktararak, onun doğru yolu buimasını sağlamaya çalışan yazarından farklıdır. C), romanlarında insanlara 'kimliklcrini aratır; çünkü lüm sorunların kaynagı vc çözümüniin ınsanın kendisindc olduğunu düşünmektedir; "çünkü kcndini çözemeyen kışi, kendi dışında hiçbirsorunu çözcmez" (Tutunamayanlar/ 1984,76) Atay'agöre. w bütün aydınların rahatsız oLııadan bir köşesine tutunmak icin uöraştıkları cirkinfikler(in ycr aldığı oir) dünya." (T. 342) Atay, toplıımdaki somut vc soyut çirkinliklcrin dışında bir dünyanın özlcmi niçeken tarklı değerlcrin insanını anlatır bize. Bir aydmdır bu insan; yozluklaı dcnizinin ortasında yarattıgı odasında, "yiıksolcn dcğcrlcr'c ayak uydurmaksızııı yaşamaya çahsmaktadıı /orlukla; dürüstlük, içtcnlik, saflık, çıkargözetmczlik, scvgi vc küllürcl dcğcrlcrc saygı gibi 'arkaik' ö/cl likler gösterir. tçinde yaşadığı sistcmc yabancılaijmıştır. Üstelik Dogulu bir gcçiş toplumunua yaşamaktadır Aray'ın aydını ve bu toplumun eğitim görmcmis kcsinıivle arasındaki ayrım, Yakup Kadri'nin yıllar öncc "Yaban " romanında yaptıftı birsaptamayıdogrulargörüııümündcdir; "birLondralı tngilizlcbir Pcncaplı 1 Jıntli arasınd.ıkı i.ırktan buvüktur". Shakespeare'ın çevresındeki yapaylıklara/yozluklara dayanamayarak iç dünyasına kapanan melankolik prensi 1 İamlet'i, toplumla uynşmazlık içindeki yabancılaşmi!j aydının simgcbi olarak kullanır Atay romanlarında. Cervantes'in, düş dünyasındayeldegirmenleriylcsimgelenmiîjbir degerler sistemine karşı çıkarak erdemle rini korumaya çalışan ünlü pikarosu Don Kiijot ise saf kimliğiylc bir aydın arketipi dironun metinlerinde. Hıristiyanlığınönderi lsa da, çıkargözetmez tutumu ve düzene karşı göstcrişsiz direnişiylc bir pcygambertlen çok, bir 'tutunamayan' olarak boy gösterir Atay'ın ilk iki romanında. Evrcnscl olan yerel olanla iç içc gcçcr bu romanlarda. Yozlaşmış bir düzcndc 'tutunamamak' ise 'olumlu' bir edimdir Atay'da; çıkar gruplarının, gunümüzün tanımıyla 'çetescr ilişkilerin dışında bir yaijanı biçimi ııin göstergesidir. 'Tutunamayan'; kokıışmuşluğun boy hedefi olan aydınlık insandır; düşüncelerinden ötürü egemen güç lerin yerden yere vurdugu kişidir; gündclik yaşamda ise, "kitap okumakla manav tarafından aldatılmaya engel olamafmanın)" (T. 334) çelişkisini yaşar; rant/pres tij/güç çarkının dışında bir dünyanın adamıdır; somuttan cok soyut düzlemdedir. "Tutunamayanlar" romanının iki tııtunamayanından biriTurgut, "Yaşamaköl mek gibi değil," der. "Daha çolc tehlikc karşısında insan. Çoğunlukta ucgiliz. Hzilebiliriz. Biz" (T. 343). Aynı romanın diger tutunamayanı Selim ise, "Beni kötü yetiştirdiler. Annem de, babam da bana gerekli eğitimi veremedilcr. Yaşamak için," (T. 561) diye yalanır. "Korkuyu Beklerken" öyküsünün ana kişisi ise, ona "yabancı olanlarla dolu, uçsuz bucaksız bir denizin ortasında yalnız başı(n)a kal(dıAmı)" (Korkuyu BekJerken/1988, 53) düşünmektedir. Atay'ın 'böyle' bir düzene tutunmaya karşı çıkan kişilerinin içinde en çarpıcısı ise, insanların arasında aykırı giysisi içinde tek sözcük söylemeksizin bir 'turist' gibi dolaşan 'Beyaz Mantolu Adam'dır; bir tutunamayan 'mit'idir o; Atay'ın deyişiyle bir 'disconnectus crectus'tur. Atay'ın aydını, "Oyunlarla Yaşayanlar" başlıklı tiyatro metninin ana kişisi ("oş kun'da toplumla ııyıışmazlığını siyasal düz lcmde yaşar. Yetmişli \ ılların aydın avı, (Joş kıın'un tümcclcrındeki 'koıku'da yansır: "Biz aydınlar nep bu korkuyla mı yaşayaca ğı/? I lep kapımız gc cenin lıangi saatindc çalmaıak diyc endı şcyle bckleyecck miyiz?" (Oyunlarla Yaşa Günlük Eylemyanlar/1985,90). "Tııbilim/ Oğıız Atay tunamayanlar"m Tur / llctişim Yayınları gut'unun tedirginliği / f ise, düşünde, bir sisalhum tem korkusu olarak * CUMHURİYET KİTAP SAYI 418 Kokuşmuşluğun boy hedefl l Yirmiyıl önce yıtırmiştik onu Günlüğündc sayialar boyunca, büyük kavramların arkasına saklanarak bir kimlik edinmeye çalışan, kcndi kiijilik sorunlaıını çüzümlemcden toplumsal sorıınla ra çözüm arayan 'aydınlan' suçlar. tç diinyaları gclijjmcmİ!}, tinscl boyutları güdük lcalmış kişilerin, öznel çıkarların bataklıgında yitip gidecckleri düşünccsindedir. Son yıllarda toplumda çokboyutlıı yaşanılan ctik kirlcnmc, Atay'ın bu tczini dcstelder niteliktedir. Kişilikleri gelişmemiş kimi bürokrat/politikacı işadamının etik düşüşünc, gööüslerinde bir rozet gibi taşıdıklan 'Müslümanlık', 'ulusalcılık' ya da 'toplumculuk' türünden yüce içcrikli kavramların engel olamadıöı gcrçegi, her geçcn gün ycni bir olayla dogrulanmaktadır. "Bu insanlardan Türk halkı artık bir şcy bcklcmemeli(dir). Üçkâğıtcılıkla nc dcvrim olur, ne de ümmeti Islam kurtulur. Bunlar 'çürüyen et, dökülcn diş" gibidirlcr. Bayrak yaptıkları inançlarına rağmen aslında inançsızdırlar." (G, 5.1.197^) Oğuz Atay'a görc, "l'ürk romanının sorunu kişiliktir. Insanımızın kişilik kazanma savaşınm öncmini hcnü/ kavrayamamış olmasıdır. Kcndi siylc hcsaplaşma diyc bir kavranıın varlığın dan habcrsiz olu^u(duı). Bununiçinro manımız düzmccedir." (C, 30.1.1976) Uzuıı yıllardan bcri 'romantizm' vc 'bircycilik' sözcüklcrini ycıgi anla mında kııllanan bir edebiyatın gündcmini 'bircy', '<iyun', 'duş'gibi kavramlarla zoıla Tutunamayanlar / OJZHZ Atay / maktadır Atay Bircyinsanın kimli tli'tışım Yayınları ğini araması, bu yolda tüm içtcnliklc 'kcndi SAYFA 4 EOk Klrlonnıo Onuz Atav kendisiylehcsaplaşması' Atay'ın 'üçlcmc' diyc adlandırdıgunız yapıtlarında ana mo tır konumundadir. Yazarın ikinci romanı "Tchlikeli ()yunlar"ın Hikmet'i, "herke sin, başkalanndan bucak bııcak kaçırdı^ı muhtcvayı" (l'ehlikeli Oyunlar/1984, 281), 'kendini' sergilemektcdir 'yaşam oyunu'nda, bir sanatçının yapıtını sergilediği gibi... "Tehlikeli Oyıınlar" tümüylc insanın 'ontolojik sorunsalı'nı büyüteç altına alır: metinde Sovadı 'Benol' olan Hikmct, 'Bcn olma' yofundaki ilk adımını, "bu ülkcde eksikligini duyduğu (...) insanın kendisiyle hesaplaşma meselesini bizzat kcndi'sinc) uygulayarak" (T.().335)atar. Bircyin kcndini tanınıası ise, kişiliğin deki çclişkileri tüm açıklığıyla tanıması dcmcktir. Insanın yapısındaki bu celişkilcri, kuıgusal düzlemde ana kişi I likmet'i 'karşıt' parçalara bölerek somııtlaştırır Atay: Akılcı Hikmct, cvli erkek/burjuva Hiknıet, patolojik I Ukmet, içgüdülcrinın buyruğundaki Hikmet... Tüm Hikmetler birDİrinin devamı ya da karşıtı özellikleriylc mctni bir ai gibi sarar bu ronıanda. Toplumun kıskacında yirirdiği benliği ni arayan çağcıl bireydir 1 Iikmet; Atay'ın "Tutunamayanlar" romanında da sözünü cttiği Kicrkegaard'dan izler taşır. Onun varolıış sorunsalı yasayan roman kisilcrinin tümü, uyuşamadıkları toplum sal duzeni terk ctmc cğilimi göstcrirlcr; iç dünvalarına kaçarlar; reel dünyanın dı şında kurguladıkları soyut yaşam 'oyun'larında kendilcrini bulmaya çalışırlar; yaşamı bilinçle oyunlaştırırlar. Birer 'homolııdcns'tironlar: "C3yunlar(...)gerçeğin en güzel yorumlarıdır. Bizim gercek dcdi^imiz şey de bazı güçlükler yüzünuen iyi pynanamayan oyunlardır." (TO, 151) Özdc, 'somuttan soyuta' doğru gerçekleştirilen 'iç dünya' yolculukları anfatır Atay bize metinlerinde. Türk edcbiyatının ilk iç dünya yolculuklandır bunlar, Jamesjoycc'un "Ulysses"inden izlertasırlar. "Tutunamayanlar"ın, başlangıçta "bir karı ve iki çocuğun sorumlu saymanı" (T. 505) konumundakiTurgut'u, "aynı türün örnckleri(nden dolayı) Kayamehmettur gutgiller"in (T. 297) dünyasından kaçmak istcr. "lçinde herkesin küçük bir payı olan çirkinlilde(rin) dünyasıdırburası). Mimarıyla, mühcndisiylc, ressamıyla, yazanyla Tchlikeli Oyunlar/ Oğıız Ahıy / llctı^ım Yayınları / Oyunlarla Yaşayanlar/ Ofcuz Atay / ilclışim Yayınları / 10X s Korkuyu Beklerken/ Oguz Atay / llctıym Yayınları / 202 \ TBir Bilim Adamının Romanı/ Ofcuz Atay / llclişım Yayınları /27()\