Katalog

t~ yacak kadar gelişmemişrir. Aklı ona ayclınlanmünm yanında yer almasını söyler, ama yaşadığı toprağın dinscl krikenli kültürii onu inanca çeker. Bir psikolog titizliğiyle incclcdiği insan tinselliği de kahısım karıştınr. Şiddctlc şefkatin, doğrıılukla sapkmlığın, ş,eytanla meleğin bir arada nulunduğıı insanın iç dünyası, onu korkutur. Bu korku Jaha büyük bir gücün varlığına gereksindirir onu. () güç insana yol gösterccck, ruhunu olgunlaştıracaktır. Karanlıkta kaldığı icin de büyüklüğü, gücü daha etkiii olacaktır. Bu Tanrı'dan başkası değildir. Ama Tanrı bütün insanlığın dcğil, yalnızca Kııslar'ın tanrısıdır. Inanç da ulusaldini bir inançtır. Bu noktada Dostoycvski şoven bir SJavcı düzcyinc iner. "Uluslar bütunüyle değısik bir güç tarahndan biçimlendirilip, hareket ettirilmektedirler. Bu gücün nereden kaynaklandığı hiçbir /aman açıklanamamıştır. Bu güç bir amaca ulaşmanın önünc geçilmez isteğidir. Aynı zamanda da bu amacııı ınkarıdır. Bu giiç hayatııı yorulmadan, sürekli olarak olumlanması vc olümiin inkarıdır. Kut.sal kıtabın dcdiği gibi, bu güç bir cstctik ilkesi, bir ahlak ilkesidir... Hiç bir zaman bütün uluslarm ortak bir tanrısı olmamıs,tır. Uluslar ortak bir tanrıya inanınaya başladıkları zaman olürlcr. H.ılklar vc inançları da ölür. Bir ıılııs nc kadar güçlüyse tanrısı o kadar farklıdır ötckilerdcn." (6) Dostoycvski Batı'ya dönük mantığıyla Tanrı'nın varlığma karşı çıkar. Uslııbunu geıçekçidevrimei yapan etken de budur. Ama insanlığın açmazlarını kcndi yaşam deneyiminden de yola çıkarak düşündüğünde Tanrı'ya inanmak gtrekliğini söylcmck zorıın insanlığın açmazları da kalır. Bu sö/.lcrin altında uygarlığın tıkandığını h'issfdcn bir sanatçmın cleştirileri vardır. Bclki dc Dostoyevski, modcrnizıne yönclik ilk tartiijmaları başlatmaktadır. Sar aklı clcştirmektc, insanı yalnızca akıldan oluşan bir yaratık olarak gören mantıga karjji çıkmaktadır. Çözüm önerileri yanlış olabilir ama sorunıı can danıarından yakalamıştır. Çünkıi o insana bakmakta vc mutsu/luğu görmcktcdir. Yürürlüktcki sistcm bu mutsu/luğu cinlcycccği ycrdc, onu üretmektc, insandaki kötülüğü azdırmaktadır. Oysa insan bu kötülüklcrdcn kııı tıılabilir. Işte bu nokta da Dostoycvski cözüm olarak cski olanı oncrnıcktc, mutluluğa an petersburg da, Dostoyevskı Muzesl'nin girişi. cak, büyük acılardan, büyıık aşağılanıalardan sonra ula^ılaları vc karşılıkh ruhsal ılişkilcri, insanbilcccgi yanlı^ düşüntcsıni dilc gctirları ve fikirlcri kabul cdip ctmcmclcri, nıcktcdir. Büyük acıları, büyük trajc normal hayatta oldugundan daha çadilcri yaratan ise genclliklc sııctur. buk, gcniş vc dcrin bir şckildc o çağın Dostoycvski bu yüzden suca yatkındır. bütün mani'vi vc ahlaki gclişiminin im^'a da tcrsi sııça yatkın biri oltluğu içın gclcmscl olarak önccdcn sczinlenmcsi bir ıılusalTanrı diişiınccsinc gcrcksi^ vc ya^anmasi Dostoycvski'nin yanıtlanimı vardır. rının güçlü vc tükcnmez çekiciligini sağlar." (7) "Yınc dc Dostoycvski dünva capııv da öncnıli bir yazardır. Insanlık soyu(Jbrüldügü gıbı Dostoycvski'nin ronıın vc kcndi ülkcsinin buhranlı durumanLırındakı sııc, polisiyc romanlarnııında, inıgclcmscl vc kcsin anlamlı dan oldukca farklı bir tar/.da clc alınır. sorular ilcri sürmcsini bildi. Oylc kişi Cîcrci Suç ve (Jeza'da, Karamazov lcr yaratmıştır ki, bunların alınyazıları Kardcşlcr'dc, hatta Butlala'nın son bovc iç dünyaları, öbür ki^ılcrlc çatı^nıalünıündc cinayct sahnclcri, dcgmc poIısiyc romanlara laij cıkartacak dcnli büyük bir gcrilim yaratılarak kalcmc alınmı^tır. Ama sonra cinaycl vc onu saran gizcm kavar, sııçun kahramanlar ıı/.crındcki ağırlıgı kalır. Onu büyük yaratıcıların arasına sokan da, o tııhaf dchasımn bulduğu bu ilginç yöntcmdir. Başyapıtlarının ckscnindc ycr alan suç, insan yazgısıyla ilgıli trajik muğlaklıkları yaratan bir oğc olarak rol oynar. Oysa klasik polisiycdc klasik polisiyc dıyorum çünkü, günümüzdc sucu trajik bovutlarıyla anlatan, cinayeti bir motif, bir dckor olmaktan kurtaran polisiyc romanlaıda ya/ılmaya ba^lannıı^tır suç 'V'\ "lc^mış haldc ycr alır. "Ciclcncksd ol.ııak, bir /ilıın mcşgııliycti bakıniından, olum, antropolojik bir sorıııı (büvü, ilahıyat, fclsclc) ya da bircyscl bir trajcdi (kurumlasmış din, cdcbiyaı psikoloji) olarak cle alınır. l^cdcktit romanını (i/gül bir edcbi tür olarak gelişjylc birlikic, bu gclcnckte bclirgin bir kopuş mcydana gclir. Olüm vc özgül olarak da cinayet polisiyc romanın biz/at mcrkezindc ycr alır. .Şiddctc dayalı bir öliim içermeyen bövlc bir tck roman /or bulıınur. Ama polisiyc romanda ölum, insanın yazgısı olarak ya da trajcdı olarak clc alınmaz. Olüm, orada bir soruştıırma ncsncsi lıalınc gclir; ya.şanan, acı çckilcn, korkıılaıı ya da kaı^ısında .savaşılan bir şey dcgildir. Tc^hir cdilccck bir ccsct, analı/ cdilccck bir şcy lıalinc gclir. Olümiin .şcvlcşmcsi, polisivc romanın biz/.at can ılam.ırulır. ()lümun polısi\c romanılaki bu şcvk'şnıc.si k'iıomcıiL', insan mıık;ıddci;itıyla ilgili /ihin mc!;gııliyctinin konmasına varır. ... büyük cdcbiyatta Soloklcs'tcn SİTakcspcarc'c, Stcndhal'c, Cîocthc'vc, Dosloycvski'vc, Drciscr'c dckmcydana gclcn cinayctlcılc polisiyc romanlardaki cınayctlcri birbirınılcn ayıran çı/gi isje budur." (8) Dostoycvski'yi |ioli.sıyc roman ya/arlarından ayıran bir başka özcllik de, Polisiye romanda öliim kurgularının bir polisiye roman kurgusuna göre çok daha dağınık ve karmaşık olmasıdır. Oysa polisiyc roman bir bütünsellik içcrir, olay örgüsündcki yan öykülcr ana ekscnc baglanmalı, var olan soruları yanıtlarken ycni sorular ortaya atmalıdır. Dostoyevski ro manlannda ana ckscnle ilgili olmayan öyküler de anl;Hilır. Böylece kurguyu bozar dağıtır. Polisiye roman bu yö ntemi kabul cdcmez; çünkü bütün kurgıı bozulmaya, iskcle carpıklaşmaya ba^Iar. Btiylc bir iskelenin üzerindc sağlam bir polisiye dokıı olus,turulamaz. Bütün bu sıraladıgimız nedcnlcrc karşın Dostoycvski, giderck tlaha çok polisiyc roman ya/.arı olarak anılmayı sürdüreccktir. (,Âinkü günumu/dc po Iisiye ilc öteki roman türlcri içıçc gcçmektcdir. Borgcs, Dürrenmatt, RobcGrillet gibi bu tiirde iirün vermcyen yazarlar bile polisiye yazmısjardır. P. Modiano ve Paul Auster gibi yazarlar ise polisiycnin sağlam yapısının üzerine konularını oturtmayı scçmiiçlerdir. Cjünümüzde kimi ya/arlan, Patricia Ilighsmith örneğindc oltluğu gibi po Iisiye yazarı mı, dcğil mi şeklinde ayırt ctmek bile zorlaşmaktadır. Yani Dostoyevski'nin kimi yapıtlarının polisiyc sayılması çok da yanlış değildir. Dünyanın en büyük yazarlarından biri olan bu tııhaf adamın yapıtlarmı yenidcn okumaya, polisive mi dcğil mi kcndiniz karar vermeye ne tleısi nizr1 • (1) Diiııya Yikır Mıwtirltin,Ü<; M"yıih ü\ta, Stcfıuı Zwcıg, Yiirkçci Dr Ayda Yöriikân, /} Pıaııkası Yay.. s ! t4 (2) Do\toyci'\kı'nın Mıra\t, Dnı/\'ıt Edcbiyntı RafclamıııJa "Suç vc Cczti". Kltius Stddtke, Derleycn Oğnz ()züHt'il, Pcnccrc Yay, s. 61 (i) Do\tt)\cv>hi vc liıiba Kcitıllı&ı, Signıund Vrcud, Tiirkçaı. Oya Bcrh, YcniDcrgi, Nisan l'J7(), \ayı: 67 (4) Ycraltuidan No/lar, Dasloycvshı. Tiirkçc\i Nıbcil Yalıiza Taltıy, MlUi Yay. t l)W (">) Do\toyvt'\kı Kıtrtıılnş PolıtıL\ı\ı/ Irıi'/tıg 1 loıt'c, IiirL'ccsı Mclıka Ardıı ıı/ıiıı/ Ycııt Dcrgı, Ağıı\lo\ 1^>7\, sayı Si (6) Ecinnılcr, Dostoycvski, Tiirkçcu Isınaıl Ycrgıız. Engın Yay , C.ıll 1, \ 2SS (7) Dosloycvskı, (iyorgy L/ıkıu s. liirkçcu \\maıl Izgii/ Ycni Dcrgi, Kti um l')70, sayı 74 (X) iioi, Cinayct, lirucsl Mıtndcl, Türkçcsı: N. Sarciçoğ/uliii/c/ı! Yaınılar, Yazın Yay., \ 62 SAYFA 5 Dostoyevski Batı Aydırtlanmasıvla Rus mistisizmi arasında sakışıp kalmış 19. yuzyıl Rus aydınlarının en özgün temsilcisidir CUMHURİYET KİTAP SAYI 345