Katalog

şanmış cinayet olaylarından ohışııyordıı. Yani konıılar doğrudan sokaktan geliyordu. üdgar Allan Poe ve Con.ın Doyle'da sokak geleneğini bo/madılaı. "Morgue Sokağı Cinayeti"ndıı kahranıaıılarımız Paris'in karanlık sıılantula dolasırlar. Holmes, gizleri cö/.et'ken LonJra vc çevresini okııra tanıtır. Polisıycnin öncülcri, bclki 1 lamıiK'tt kadar sucu topkunsal tona oturmazlar ama onların yapıtlarında da, tarihseltop lunısal özellikleıi yansıtan kentler görülür. Oysa tiirün daha s.onra gclen ya/.aıl.ı ıı sokagı tcrk edecek, cinayct saııki bir briç partisiymi^ gibi şriminelcriıı yaııdı ğı görkcnıli salonlara, lüks otel odalarına, trcnlerdeki hirinci mevkilere taşıya cakrır. Ronıan kalıramanlan giderek ya şayan tiplcr olmaktan ıızaklaşacak, lıerşey gizemi karmaşık biı enttikanın aı clına saklayan kuıguya vı problcmin yanhşsı/ ço/ümlcnmesine indiıgene ecktir. LJbclte, bu yapıyı kıırmak ıl.ı keskin bır zckayı gerektırir, ama zeka yaşam dan kopuk loııncl bir alanda çoziımler bulmaktan başka bır işe yaramaz. Sut, va da tümüylc1 bir oyuna dönüşen öliım IK kadar eok kişiyi yoklarsa voklasm okıırda en Litak bir ürküntü bile ııyan dııınayacak ama gi/emin eozümüne açılan yola ıısıalıkla yerlcştiı ilmış olan geıilim süıckli yiiksek tııtıılacaktır. Klasik polisivc de olaymckanzamaıı bii tunlii^ıi, kurguııun omurt>asını okışrurur. Bu bırlık olmadan ktasik polisiye nin başarısı ılüîjünLİİLmez. Yinc de klasık polisiye kendinden bekleneni vcrccck, okura bulunduğu ortamdan "ka«,"iş" olanaöı saplayacak vc ho^a vakıt ^eçirmc iijlcvini ba^arıyla ycrinc gctircccktir. Bu nıtelıgiylc dc milyonlarca satmaya dcvam cdcccktir. Ama salonla ya da kapalı nıckanlarla sımrlanan, klasik polisiye kcndi yarattığı (,fmbı:rin içınde tulsak kalmaya başlayacak laıklı yapıtlar vcrmck giılcrck zoılaşacaktır. Agatha ("hristic'nin on yapıtını aıka arkaya okuıluğumıızda, duyacagımız sıkıntı, bu gcr^eği dalıa ivi anlatır. Klasik polisiyenin kendini tekrarlayan ürünler vermesi kaçınılmazdır. HanınifUİıı daha ılk unıııkiiıulc, bu klasik anlayışı kırtlı^ı görülür. Polisiyc romanı kapatıldıgı çembcrdt'n kıırtarır, «iiıı ışıgına kavu^tıııur, barlara, karakollara, balakhanclcıv taşır, sokagın dcvingonlıgını ycnıdtn kazandırır. PDİİSİ vt romanııı va/f>t\ilmtv ki'jilcrındrn bii"i olan "dftlcktir'i kiTidi <,ikarlaımı dii ^unmt'vun, scvi^nıeycn, içmcyt'iı, vnlnı/ca kcskın /ckasıyla, karma^ık cinayet olaylarını rö/.mcklc yctincn scvımli biblolar olmaktan kurtararak, 1920 sonraM Amcrikası'nın toplumsal yapısının ctkisini ta^ıyan, ctli kanlı, kcndi ^ıkarını bilcn, yerı gcldiğindc cinayct i^lcyccek kadar zorba tiplcrc dönüştıırıır. Agatha Christie'nin dcdcktili Hcıcule Po irot'uyla, Hammctt'in Sam Spadc'ni kıvaslatııgımızda aradaki farkı daha belir gin olarak görülür. Belçikalı, nazik PoCUMHURİYET KİTAP SAYI 292 Polisiye romanda devpim kaçan hı/lı bir üslııbla çıkacak okurun karşısına. Kale mini bir kamera gibi kıılla narak, okurıı dcdektillc bir liktc 1920'lerin Amerıkasın da suçhınıın peşinde koştuıur. 1 lammett'in cok hix.li vc yoğun çalıştığı söylenir. Ro manlarımn icinıle en iyisi sayılabilecek olan "Sırça Anahtan" bir otııruşta vc yalnızca otuz saatte kalcmc almıştır. Zaman zaman ay rılsalar da ömrünün sonuna kadar birlikte yaşadıgı I.illi an Hellman anılarınıla onun çalışma tarzını şöyle anlatıyor: "Dash'i kısa öykülcr va zarkcn tanımıştım ama niç uzıın bir yapıt ya/.arken ya nında olmamıştım. Yaşamı degişti; ickiyi bıraktı, parti Icr sona crmişti. Kendini ki litlcyip çalışma zamanı gcl mişti vc kitap bitene tlegın hiçbir şey bunıı bozamadı. Onun gibi çalışan kınıse "Buyuk Uyku "da ise Humprey Bogart ve Lauren Bacall roi aimı$ıardı görmedim; her sözcüğü ö/.enle sec,iyordu daktilo irot'nun v.ınında Sp.ıdc bır sokak ^crsc edilmiş sayfanın temizliğinrisi gıbi kalır ama /cngin bir ya^am dc den ha/ duyar, bir şcylcıı neyimı olan, ılkclcıiııc baglı, bircy ol yitirme korkıısııyla on gıin, duğunıın ayııdmda olan bır scrscrı. bazen iki haha yürüyüşc bi U^ünciı romanı olan "Maltese lalcon, lc cıkmazdı." (1) 1930", (Malla Jjalıini, (,',ev: Sclim YıldıBu zorlıı ealışma tarzıyla rım, Parantez Yay. 1995) da Spade, or yarattığı yapıtları, yıllardır tağının karısıyla ili^ki kurmaktan çckinAvrupa'yı taklit cden Ame mcz, yoıulduğunda başını "ince yiin cl rikaıı polisiyesinin olumsıı/ biscsi sanki ncmlivmi^ gibi biitiin vücıı gcleneğinı yıkacak, gercckci duna yapüjini!}" olan gii/cl sckrctcri Kl bakış açısı, okuru süıüklc Hc Pcrinc'nin bi^imli göğüslcıinc ya^la yip götüren üskıbııyla kennarak dinlcnir, paıa söz konusu oldıııli toplumsal ikliminin suı, ğunda kcndi çıkarlarını da dü^ünmeyı.' romanları ulacaktır. naşlar vc onu atlatmaya çalışan scvgiliYazının başında bclirtti sini polisc teslim ctmcktcn (,'ckinmcz. gim gibi Dashicll Ilam Poirot bıı davranı^lardan lıcmcn hcmcn metl'ın yazarlık yaşamı kısa hiçbirini yapama/. iyi vc tcrbivcli oldu sıirmuştür. 1923 yılııula gundan ılcğil, gcı\cktc ya^amadıgin Black Mask dergisindc vadan. yımlanan ilk öyküsüylc Klasik polisivcdc, rcsmi polislcr bccc 1934 yılımla (ollicrs dergi riksiz kışilcr olarak anlatılır ya da onla sinin mart sayısmtla yayım ra hiç, dcğinilmc/. I lammcttdc isc polis lanan son öyküsü arasında (,arkın adamıdır, onlar gcrccgi dcgil iş'fyalnızca on vıl vardır. Bu on ri atılacak bir sııtjııyu ararlar. (,'oğıı rüijyıla sırasıyla, Kı/.ıl llas.ıt, vctlc !>atın alınmıs oldıığundan, (,'ikaı "The Dain C.ursc, 1929" gruplarmın istcği doğıııltıısunıla su^sıı/ (Lanct, Çev: Clönül Sııve insanları yakalamaktan gcri ılurmazlaı ren, Altın Kiraplar Yay. Cicı\eği arayan dcdektilinıi/, /anı.ın /a1979, Malta Şahini, Sırca nıan onlaıın engcllcmclcrinc kaı^ı da Anahtar ve son romanı savaşım yürütmck /orıında kalır. dıi^cr; davak vcr, dayak atar, silahlı ça "The Thin Man, 1932" (İnce Adam, 1 lammctt, klasik polisiycnin, /\ıısto lı.şmalaıa gırcr, gcrektigindc öltlürür. Çcv: Scval Bayraktar, Mitos Yay. 1993) tclcs'dcn altlığı olav, mckan, zaman, ıı<; Bır ick şcvdcn ödiin vcrmez; bu da dü adlarıyla bcş roman, 67 öykü sıgdırmış liİMİııü dc bo/ar. Dcdcktit artık sokak tır. Öyküleri, Lillan 1 lcllman tarahndan uıstlüktiir. ( )nun durustlıığiınij bcliıic taılır Olaylar /inciıicmc gcli^mcyc bas vcn ısc polisin vasalan dcgil, kcndi ılkc dcrlcnerek "The Big Knockover" adıyla lamı^tır, mckan artık kapalı bir dcğil, lcridıı. l^ini ııasıl gerckıyorsa oylc ya Hammett'in ölümünden sonra yayınkapılarım c.ağda.ş vamvamların tııttugıı par, yalan s<Sylcr, tu/.ak kurar, çetelcri lanmıştır Romanlarından "Malta îjalıi bınalardan olu^an kcnt adındakı vah^i birbirinc düşürür ama verdi^i sö?,ü dc ni" John Huston tarafından filmc alınormandır. Ve bu ormanın kcndi yasalan vcrinc gctirmckten geri durmaz. mış vc kara tiirün baş yapıtlarından biri vardır. Kahramanunı/ gcrçeğin izini bu I lammctt in /crıgin ya^am bi<,'imi dili olarak sinema tarihinc geçmiştir. ormanda araı. ()layları (,o/muk i<;in yal nc dc yansıı. ipuc,larını dikkatlc incclcHammett, yeni üslubıına karşın kinı/ca ipıı^larmı toplamakla, par^aları ycn bır dcdcktif titi/.liğiylc scı,ilmiş söz tapları çok satanlar listcsinde yer al birlcştirmekle vctınme/, zanlıları i/.lcr, cıiklcr, ncrcdcvse günlük konusjma dili makta gccikmez, öykü ve romanlarınkcndi yönremlcriylc gcr(,cgin peşınc sayılabılecck bir yalınlık, ycr ycr aıgoya dan filmler radyo oyunları yapılır ve ar SAYFA 5