Katalog

COŞKUN YERLİ R u!> yazar Anton Pavlovıç Çehov (18601904), XIX yuzyılın sonuna doğru bır yandan Çarlık yonetımının baskılan altında ınleyen, obur yandan modcrnleşmc sancılan çcken ulkesının pa noramasını sergiler bıze Yalın bır bıçemle ve ıçten bır anlatımla yazdığı oyku ve oyunlarla Rus toplumunun yaşamına yerel bır gozlemcı olarak tanıklık ederken, ınsa nı, ınsan ılışkılennı ve çağtnın donuşumlerını anlatır, bu bakımdan, hıç tartışmasız, evrenseldır Anton Çehov venmlı bır yazardır, on dokuz yaşında, Moskova Tıp Fakultesı'nde oğrencıyken başlayan yazarlık yaşamı, kırk dort yaşında olumune dek, hıç kesıntısız yırmı beş yıl surmuştur Kısa suren yaşamına sığdırdığı yuzlerce oyku ve çok sayıdakı oyunun, dunya cdcbıyatında çok ozel bır yen vardır Çchov'un oykulennı okuyup, ya da oyunlarını seyredıp, onu sevmemek olası değıldır Özcllıklc ustalık donemınde yazdığı oykulerde her şcy ycrlı* yerınde, yetcrıncc ve doğaldır Çehov yaşam gerçeklığının doğallığı ıçınde yakalanıp sergılenmesı peşınde oldu hep Sanırım, kafasından geçenlen okjyucuya ya da seyıruyc, ancak bu doğallığın sağlanmasından sonra tam olarak ıletebıleceğını duşunuyordu Sozu uzatmaktan nefret eder gıbı bır halı vardır, zaten kendısı de, nazık, saygılı, dınlemeyı konuşmaya yeğlcyen, neşelı ama sakın vc tutarlı bır ınsandı Öyku ve roman turlen arasındakı temel farklar bır yana, 07lu ve etkılı yazma konusunda bır kıyaslama ıçın şunları hatırlatmamızda yarar var, Tolstoy'un vaktı vc parası boldu, hep para sıkıntısı çeken Dostoyevskı ıse romanları ıçın "torma başına" ucret alryordu Ikibi de, en kuçuk bır tasarruf kaygısı olmadan, haldır huldur doldurmuşlardır sayfalan Ama Çehov, yoksul ve kalabalık aılesının geçınmesıne katkıda bulunmak ıçın başladığı yazarlığının daha en başında, dergı yonetıcılcrının kısa yazması konusundakı baskılarıyla karşılaştı, dergıler satır başına ucret oduyorlar, yazıyı uzun bulurlarsa, buduyorlardı Bu durum, zaten var olan buyuk yeteneğını, o enfes bıçemı gelıştırme yonunde zorlamış olmalı öykulerı konusunda soyledıklerımız, oyunları ıçın de geçerlıdır Kısalık, yalınlık, 07luluk, ıçtcnlık ve doğallık üyunlannın sahnelcnmcsınde oyuncular da, yonetmenler de, onun tıyatro sanatında yapaylığı, bıçımsellığı ve gostenşçılığı aniatmak ıçın kullandığı, 'teatral' soztuğunun anlamını kavramakta guçluk çekmışlerdır, Çehov 'Hıçbır şey teatral olmamalı," dıyordu yalvarırcasına, ama, orneğın Vişne Bahçcsi (1) oyununun, dram değıl, komedı olduğunu bıle kabul ettırememış onlara Çehov asla soylev çekmez okuyucuya, bırakın soylevı, yorum bıle goremeyız yazdıklarında Bazen bır ıkı sozcuk, bır ıkı tumce belkı, ama onlar da yazar Çehov'un zıhnınden, ya da ağzından sunulmaz, kahramanlann duygu ve duşuncelerını ya da yoğun bır durumun ruhunu sergılemek ıçın metnc katılmışlardır Anlatı yazarlarının pek çoğu, kendi duygu ve duşuncelerını okuyuncuya ya açıktan açığa bıldırırler, ya da bazı kahramanlann ağzından dolaylı bir soylcmlc ıletırler Anton Çehov bu bakımdan da ılgınç bır ya7ardır Kendısını Anton Çehov yalın bir bıçemle ve içten bir anlatımla yazdığı öykü ve oyunlarla Rus toplumunun yaşamına yerel bır gozlemcı olarak tanıklık ederken, insanı, ınsan ılışkilenni ve çağının dönüşümlerini anlatır; bu bakımdan, hiç tartışmasız, evrensel bir yazardır Anton Çehov. balarla duzeltılmesı, artık olanaksızdır Rusya'da yuzyıllar boyu bırıken zulum tortusu, boyle, taşra aydınlannın lıberal çabalanyla sılınıp temızlcnebılecek gıbı değıldır Ormancini oyununun sonunda bır yerlerde bır orman yangını çıkar, tehlike, ormanlann tuketılmesıne karşı koyan çevrecı (evet, gunumuzdekı anlamıyla çevrecı) hekım Hruşçov dışında kımscnın umurunda değıldır Yangının çabucak sondurulmesı ve mutlu son karşısında, akla 1917 Ekımı'nde çıkacak buyuk yangm gelır, ama o yangın, Hruşçov gıbı aydınlann çabalanyla sondurulemeyecektır Kolclığın kalkması ve XIX yuzyıl Avrupa'sındakı luks tuketımın Rus taşrasına ulaşıp yayılmasıyla, toprak sahıplerı, ınulklennı eskıden hukmettıklerı mujıklcrın torunlan olan bırtakım kılıksız adamlara sata sata tuketmeye başlarlar Fllennde kalanlar Avrupa gczılcrıne, Avrupa'dan alınan ya da getırılen luks yıyecek, ıçecek ve gıyeceklere ancak bır yarım yuzyıl kadar daha yetecektır Bu doncm, şampanyalıhavyarlı, çılgın bır "vur patlasın, çal oynasın" tarzı yaşamla, hızlı bır bıçımde geçer Bu yaygın ıktısadı ve kulturel gerılcmc çarlık rejımının uyguladığı acıması/ baskı vc kıyımlarla daha da artacak, I Dunya Savaşı'nın ve Ekım Devnmı'nın yarattığı kopma ıle sona crctektır Çehov geleceğın boyle olacağını ongorcmezdı kuşkusuz, ama o, oluşumu go/lemış ve sergılemıştır yapıtlanndakıkahramanlar ışte bu tarıhı gcn planın hemen onunde karşımıza çıkarlar Yuzyılın sonuna dogru, yukanda sozunu ettığımız gerı planda ve onca toplumsal çalkantının ortasında, gozdcn kaçan bır şeyler olmaktadır Rusya'da daha doğrusu tum Batı dunyasında Iktısadı ve kulturel gerılmelerın orlasındd, ınsanlar ıçın ıçın degışmekte, donuşmektedır (,chov, tum o alçakgonulluluğuyle bu değışmeyı ve donuşmeyı yakalamış ve s.ergılemıştır 'Sıkıcı Bir Öyku'de (5), Profet.or Stepanovıç'ın olumu bekledığındcn cmınızdır, ama bu bckleyış ınsanlann olumlu olduğu gerçeğı dışında belırlı bır tanıya dayanmaz Stepanovıç, altı ay omru kaldığını bıldınr, ama bır hekıme gorunmez Tıp profesoru oluşu, okura, ortada belırlı bır tanı varmış gıbı bır ızlcnım venrse de, eldekı tek sağlam bılgı, Stepanovıç'ın yaşlı olduğu ve vadesının dolduğu duygusuna kapıldıgıdır Sankı, yakında sona erecek yaşlı yuzyılın ıronık bır sımgesıdır profesor İler ne olıırsa olsun Stepanovıç, eşığı atlamıştır artık, dunya ışlerı beyhude gorunur gozune Çehov, tıp profesoru Nıkolay Stepanovıç'ın kışılığınde, Rus aydın ust sınıf gerçeklığı ıçınden XIX yuzyıl kulturel modernlığının çozu luşunu dıle getırır, oykunun sonuna doğru Stepanovıç şoyle der " her şcye değgın duşuncclerımde, duygularımda, kavramlanmda ortak bır şey, hepsını bırbırıne bağ layacak bır şey eksıktı ( ) Eskıden kışıscl dunya goruşum bellcdığım, yaşamımın anlamını da sevıncını de onda bulduğum şeyın baş aşağı gclmesı, paramparça olnıası ıçın boylesıne bır yoksulluk ıçınde cıddı bır rahatsızlık olum korkusu, ko^ullar ıle ınsanlann etkısı yetıvermıştı" XIX yu/yılın sonuna doğru, hem gelenekselhk ve hem de geleneksellığın yerını aldığı ıddı asındakı modernlık en sağlam kalelerını bır bır yıtırmektedırler "Buyusu bozulmuş", hukumdarsız, babasız ve şcytansız bır dunya karşısında kalan ınsanlar, zıhın lenndekı kavram parçalarını bırbınne ya CUMHURİYET KİTAP SAYI 272 Bir edebiyat klasigi... Anton Çehov'da karanlık ve ışık Yazar oznesi olarak metnın boylesıne dışında tutmayı başarırken, hakıkı kışılığını dc anlatı nesncsi olarak kullanmaktan çckınmez Martı (2) adlı oyununda kendı yazarlık sorunlarını yarattığı ıkı yazar kahra mana, usta Trıgonn ıle genç Treplev'e boluşturerek dılc getırır llk bakışta, yazann yalnızca, çok ınce bır kurnazlıkla 'bazı adrcslcrc' kendı gorüşlennı duyurduğu duşunulebılır, oysa Çehov bu oyunda kendı kendısını malzeme olarak kullanmıştır (Oyundakı NınaTrıgorınPotarenkoÇehov uçgcnıne tekabul eder Aynca, oyundakı adamlar ıçın seçtiğı adlarbıle uç sayısını çagnştırır ınsana Trıgonn ve Treplev Tıyatro yoluyla sevgılısı Lıka'yı ve dostu Potapenko'yu teşhır ederken, kızın başına gelenlerdcn oruru kendısının de sorumlu olduğunu duşunduğu ıçın mıdır nedır, Çehov kendı durumunu da ortalığa dokmekten çekınmez, hatta kendı durumuna tekabul eden Treplev'ı belkı de, kendısıne bıçtığı teşhır cezasının daha ılen bır aşaması olarak ıntıhar ettınr 1 ) (3) Çehov yapıtlarının çöğunda Rus taşrasını ve toprak sahıplennın yaşamlannı anlatır Bu ınsanlann çoğu bırey olarak yurtse verdırler ve yoksul koylulerc lyılık etme çabasındadırlar ya da oyle gorunurler Rusya'da devrımın olmayacağına ınanan Çehov'un bu yaklaşımı şoyle yorumlanabılır Ya Çehov'un gozlcmlerı ona gerçeklen boyle sergılemesını buyuruyordur, ya da dolaylı bır bıçımde toprak sahıplennı boyle davranmaya çağırıyordur Ormancini (4) oyununun bır yerınde çıftlık sahıbı Jeltuhın olay akışı ıle pek ılgısı olmayan şu şıınnı okur ezbcnndcn 'Akıllıhk, lyılık ve olumsu7 şeyler ekın,/ Ekın kı, Rus halkı sıze/ Yurekten teşekkur etsın 1 " Çehov'un bıraz acemıce yazdığına ınanılan oyundakı bu kısa tırad, ınsana yersız ve ığretı bır bıçımde soylenmış gıbı gelır, ama yıne de, yazann bu dızelen Jeltuhın'e boylesıne anlamsız ve ağızda sakız olmuş bır şey soylercesıne okutmasını pek de acemıce saymamak gerekır Oyunun sonuna doğru, hekım Hruşçov, "Bır yandan ınsanlara hızmet ettığımızı soyluyor, ote yandan en ınsanlık dışı davranışlarla mahvedıyoruz bırbınmızı," dıycccktır Çehov, ıster gozlemlennı scrgılıyor, ısterse varsıllara yumuşak mesajlar venyor olsun, her ıkı ıltırumda da, o donemde Rusya'dakı sorunlann kışısel ça SAYFA 12