Katalog

bileşimindeki payını hesaba katar. özellikle İnalcık, Osmanlılar üzerindeki dolaysız Bizans etkisini Köprülü'den daha iyi bir şekilde teşhis eder. Ancak bıı, onun, bütün nıüesseseleriyle, siyasi gelenekleriyle "Bizans'm İslamlaşınış bir devamı" olduğu anlamına gelınez. İstanburun fethi ve Fatih Sultan Mehmed'in saltanatı, Osmanlı Devleti'nin gelişim süreci açısından bir dönüm noktasıdır ve bu nokta da Köprülü ile İnalcık arasında görüş ayrılığı vardır. Köprülü'ye göre İstanbul'un fethi ve Fatih'in kanunnamele ri AnadolııTürk tuplumunun siyasiiktisadiiçtimaî düzeninin devamldığında büyük bir kesintiyi iiade etmez esas itibariyle eski kurumsal yapının devamlılığı söz konusudur; Fatih'in kanunnameleri ancak çok önceden mevcut örfî bir hukukun yazıya geçirilişi olabilirler. Oysa înalcık'a göre, Fatih Sultan Mehmed, daima Osmanlı İmparatorluğu'nun hakiki kurucusudur ve asıl onun saltanatında Türkiye'nin loplumsal düzcni feodalizmden adamakıllı farklı, kendine has bir nite likkazanmıştır.'* Yukarıda söylediğimiz gibi Köprülü ve İnalcık, temelde Annales okuluna dayanan aynı yöntemi, sosyoekonomik tarihçiliği benimsemiş kişilerdir. Köprülü gibi, araştırmalannı Osmanlı arşiv belgeleri üzerinde yoğunlaştıran İnalcık, tüm ömrünü Osmanlı tarihinin idari, sosyal ve ekonomik yönlerini açıklığa kavuşturmak için harcamıştır. Bu çalışmalarının önemli bir bölümünü kendilerine sunduğu , geleneksel oryantalist saplantıları bir nebze de olsun yıkan ve Osmanlı olgusunu gerçekten tanımak isteyen Batılı bilimsel çevrelerin de teslim ettiği gibi, Osmanlı sisteminin Batı'dan aktarma sınıisal, feodal şablonlara uymayan, bütünüyle kendine özgü, 'sui generis' niteliğinin farkında olan İnalcık, çahşmalarını bu bilinç ekseninde yürütür. Oysa bu gerçeğin farkında olmayan, kendilerini birtakım diyalektik sınıfsal şablonlardan, ekonomik alt yapının üst yapıyı belirleyiciliği saplantısından kurtaramayanlar tarafından İnalcık, metodları örtüşmesine rağmen, Köprülü'ye karşı 'siyasi, hukukî' tarihçilik yapmakla suçlanmıştır. Onlara göre Fuat Köprülü, ekonomik koşulların (toplumun), üstyapıyı (devleti) belirlediğini düşünmektedir. (Örneğin Halil Berktay'a göre bu perspektif, Köprülü'yü, sosyoekonomik tarih yapmak iddiasıyla yola çıktıkları halde hep hukuki belirlenimlerin tasviriyle işe başlayan, örneğin Osmanlı toplumunda (devletin sınıflardan değil) sınıfların devletin iradesinden kaynaklandığını sanmaktan kurtulamayan Barkan'lardan, İnalC U M H U R İ Y E T K İ T A P S A Y I 1 9 4 cık lardan ve AÜT'çülerden esaslı surette ayırmaktadır.) Evet, İnalcık'a göre de, toplum ile devlet arasında bir ilişki vardır; fakat, bu tek yönlü bir etki değil, karşılıklı bir etkileşimdir. Kendisi bunu şöyle ifade eder: "Diğer taraftan birçok İslam müellifleri, âdet manasında olarak örf kelimesini kullanmışlardır. Zira örfü sultanî ile örfü âdât arasında yakın bir münasebet vardır. Sultan doğrudan doğruya kendi otoritesine dayanarak örfî kanunlar koyabildiği gibi, örf ü âdâtı kendi iradesinin inzimamile kanun mevkiine yükseltcbilir. Başka deyimle, örfî kanunların çoğu, menşede örf ü âdâttan ibarettir. " 7 O halde i^ bu toplumun örf ve adetlerinden kaynaklanan kanunnamelerin incelenmesi de, sosyoekonomik tarihçiliğin dışında bir iş olmuyor.Öte yandan kanımızca, Barkan'la İnalcık'a haksızlık olsa gerektir. Ümer Lütfi Barkan, iktisat taribi araştırmalarına büyük hizmelleri geçmiş bir kişi olmasına karşın, kanımca onun asıl degeri, daha ziyade, bir an gibi çalışarak, Türk sosyoekonomik tarihiyle ilgili çeşitli belgeleri, kaynakları, meydana çıkarması ve bilimsel kamuoyuna sunmasından gelmektedir. İnalcık ise Barkan'ın çahşmalarını daha da ileri götürerek, ulajtığı belgeleri bizzat kendi işlemiş ve ek modern tarih metodlarını kullanarak yorumlamıştır. Kuşkusuz, bir dönem Bekir Sıtkı Baykal'ın şikayet ettiği, tarihçiliğimizin "kaynakları ayıklayıp, özündeki problemleri ortaya koymaktan çok kaynakları olduğu gibi aktarma" eğiliminden, zaaîından kurtulmasında İnalcık'ın önemli bir katkısı olmuştur. Sanat ve tarih ağırhklı yayınlarıyla tanınan Eren Yayınevi, înalcık'ın 19431992 yılları arasındaki elli yıllık bir süre içinde çeşitli yerlerde çıkan Türkçe on dört makalesini "Osmanlı împaratorluğu Toplum ve Ekonomi" adıyla kitaplaştırmış bulunuyor. Kitaptaki yazıları başlıca iki kategoriye ayırmak mümkün. Birinci kategoriyi Osmanlı toprak tasarrufu ve ona bağlı üretim ilişkilerini inceleyen yazılar oluşturuyor. İkinci kategoride isc Osmanlı şehir ve ticaret tarihi ile ilgili incelemeİer bulunuyor. Bazılan kırkelli yıl önce yazılan araştırmaların bugün için ne ölçüde geçerli olduğu tartışılır olsa da, bunlar kronolojik bir bütünlük içinde okunduğunda, Hoca'nın aynı konular üzc rinde sonradan yaptığı yeni araştırmaların genellikle bu konuları genişlettiği ve tamamladığı görülmektedir. Yıllardır eski dergilerden bu makalelerin fotokopisini çektirmek ve okumak için ter döken öğrenciler, araştırmacılar adına, bu eseri bizlere kazandırdığı için Eren Yayınevi yetkililerine ne kadar teşekkür etsek azdır. Halil İnalcık'ın Eren Yayınevi tarafından basılan ikinci eseri ise ilk basımı 1942 yılında yapılan doktora tezi 'Tanzimat ve Bulgar Meselesi." 'Doktora Tezi'nin 50. yılı' ifadesiyle tıpkı basım olarak basdan eser, Balkanlar'ın bir kazan gibi kaynadığı günümüzde aktüel sorunlara ışık tutulması bakımından da ayrı bir önem taşıyor ve aynı zamanda tarih alanında dünya çapında ülkemizin sesini duyuran inalcık Hoca'ya minnet ve şükran duygusunu ifade ediyor. Eserinbaşında İnalcık'ın biyografisi ve tüm yazı ve eserlerini içeren bir bibliyografya da bulunuyor. Son olarak on beş yıl ABD'de Chicago Üniversitesi'nde kaldıktan sonra vatanına kesin dönüş yapan Hoca'nın Bilkent Üniversitesi'nde Tarih bölümünü kurmaya başladığını ve bu y ıl ilk yüksek lisans programını açtığını da belirterek kendisine uzun ömürler di~ leyelim. • J. B« makalc Tarih vc Toplum derghinin Nisan 1991 tarihli sayısmda turafımızdan sadelcştirilerek yayınlanmıştır. 2, Bak. Halil Berktay, Cumhuriyct tdeolojhi vc Vual Köprülu, Istanbul: Kaynak Yaymları, 1983,s.62. İ. Berktay,s. 90. 4.Berktay,s.84 5. Bak. Halilinalcık, Osmanltîmparatorluğu Tuplum vc Ekonomi, Utanbul: Eren Yayınevi, 1993, s.319. 6'.Berktav,s.86. 7. inalcık, s. 320. 8. Bckir Sıtkı Baykal, Felse/e Kurumu Seminerleri, Ankara, TIK, 1977, s. 231. S AY F A 9