Katalog

14 Uzay Araştırmaları CBT 1459/6 Mart 2015 Kuyrukluyıldız üstünde bir evlilik! Tanınmış romancımız Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın 1910’da Halley Kuyrukluyıldızının dünyamızı ziyareti öncesinde kaleme alıp yayınladığı romanı “Kuyrukluyıldız Altında Bir Evlilik” yazılalı 100 yılı aşmışken, başka bir kuyrukluyıldız (ky veya komet) hikâyesi ile karşı karşıyayız.. Mehmet Emin Özel (Maltepe Üniversitesi) Y eryüzü medeniyetimizden yeni bir “gelin”, hem de sürekli olarak orda olmak üzere, başka bir kuyrukluya (67P/ChuryumovGerasimenka), 10 yıl süren bir yolculukla gönderildi. Hatta gelin’in kazasız belasız teslim işini doğrudan ebeveynleri (ESA ve uzay aracı Rosetta) yaptı: bir süre damat adayını incelediler, çevresinde dolaştılar; enini boyunu ölçtüler. Damadın, bu gelişin farkında olduğu, gelenlere gülümsemesinden de çıkarılabilir! (Bakınız ‘damad’ın resminin en sağ ucundaki insan yüzüne benzeyen profil!). Bir süre, gelin için konacak uygun bir yer arandı; sonrasında araçtan tek başına yola çıkan kızımız Philea (‘Dost’), damat adayımız (67P/CG) henüz kuyruksuz durumda iken, kuyruklunun daha önceden belirlenen bir noktasına iniş yaptı! Ve sonrasında işler hiç te planlandığı gibi olmadı: Damadın yandan da her an gözlem altında tutabileceği bir yer arıyordu. Sonunda Philea 12 Kasım 2014’te, bir yumuşak iniş manevrası ile kuyrukluyıldız 67P/CG’nin üzerinde, önceden hesaplanandan oldukça farklı bir noktaya indi. Rosetta’nın kendisi de olup bitecekleri izlemek üzere, çevresinde dönüyor. Bu sırada çektiği muhteşem resimler de dünya basınında kendine geniş yer buldu (Şekil 2, 4, 5). H1 oranı yeryüzü ile uyuşmuyorsa (ki ilk bulgular bu yöndedir), yeryüzündeki suyun kaynağı olarak başka açıklamalar gerekecektir. İlk sonuçlar, 67P’deki su buzunun yeryüzünden 3 defa daha fazla detöryum –kimyada H2 veya D ile gösterilen, hidrojenin 1 proton + 1 nötron içeren ağır izotopu içerdiğini gösteriyor; yani atom bombası yapımında hayati olan ağırsu (D2O) dünyadaki suya göre 3 kez daha zengindir!. Philea karanlık bölgeye düşmesine karşın 60 saat kadar süreyle, kendi pillerini kullanarak ölçümler yapmaya devam etti. Bu sırada, sahip olduğu bir MR (manyetik rezonans görüntüleme) aracı ile, kometin röntgenini aldı ve yüzeydeki toz tabakasının kalınlığının 20cm civarında olduğunu, bunun altında katı halde buz ve buz+toz karışımı içeren bir yapıya sahip olduğunu, merkez bölgesinin ise, beklenenin tersine, çekirdek mantosundan daha hafif olduğunu gösterdi. Yüzeydeki sıcaklık ise gündüzleri 93 santigradken, gündüzleri elli derece kadar artarak 43 derece santigrada kadar yükselmekte. zeyindeki (sıfır altında 90 santigrad dereceden daha da aşağı düşen) aşırı soğuklara dayanması gerekecek. Bu sırada ve komet güneşin çevresinde dönüp tekrar dış güneş sistemine yöneldiği dönemlerde de Rosetta 67P/CG çevresindeki yörüngesinde dönmeyi sürdürecek, Philea’dan aldığı ve kendisinin gerçekleştirdiği görüntü ve verileri dünyaya iletecek. Şekil 1: Hüseyin Rahmi (Gürpınar) ilk kez Halley Kuyruklu Yıldızı’nın 1911 ziyareti öncesinde basılan bu eserinde, İstanbul’da geçen ve Halley’in ziyaretini fon olarak kullanan bir aşk hikâyesini bize anlatmaktadır. hazırlıklı olduğu(!) ve Philea’yı gözlerden saklayacak ‘tedbirleri’ aldığı anlaşıldı! Gelinimiz, şu an kuyruklunun Rosetta’dan iyi görünemeyen karanlık bir b(g)ölgesind(e!) ve kızımızın sadece bir ayağı günışığı görüyor… Karanlıkta kalan bölümde neler olup bittiğini ancak tahmin edebiliyoruz! Bunu “kuyruklu yıldız üstünde bir evlilik” olarak tanımlarsak hiç te yanlış yapmış olmayız! Gelişen bu olaylar zincirini özetleyelim: Bundan 10 yıl kadar önce (2 Mart 2004), 1969’da Kazakistan’ın Almatı Astrofizik Enstitüsünden iki araştırıcı olan Bn. Churminov ve Bay Gerasimenko tarafından keşfedilen 67P/CG kuyruklu yıldızına ulaşmak üzere, yola çıkarılan ESA uzay aracı Rosetta, epey dolambaçlı yollardan sonra hedefine vardı (6 Ağustos 2014) ve onun çekim gücünü ve kendi motorlarını kullanarak, 67P/CG çevresinde, ortalama uzaklığı 30 km olan eliptik bir yörüngeye girdi. Kuyruklunun ilk gözlemleri bir ay kadar sürdü. Bu sırada, (‘damad’ı ölçüp biçmek yanında) değerli yükünü (100 kg’lık Philea) güven içinde teslim edeceği, ama bir Şekil 2: 67P/CG kuyrukluyıldızının Rosetta tarafından uzay aracı bu gökcisminin yörüngesinde iken alınmış fotoğrafı. Kometin şekilsiz görünüşü (boyutlar yaklaşık 4x3x2 km) daha önce 1986’da yine diğer bir ESA uzay aracı Giotto tarafından alınan Halley KY’nın çekirdeğinin görüntüsü ile uyumlu. Rosetta halen KY etrafında ortama uzaklığı 30km olan bir yörüngede dolaşıyor. Resmin en sağ ucundaki insana benzeyen profil, Komet hakkında Gürpınar’ın romanına göndermeler yapmamızı kolaylaştırmaktadır! Kuyruklu yıldızı ziyarette aslı amaçlar ise, yeryüzünde yaşamın köküne kadar uzanan olaylara ışık tutabilecek veriler (bilgiler) elde edebilmek: 2 Yaşamın yapıtaşları kuyruklu yıldızın üzerindeki süreçlerde oluşabiliyor mu? 1 Dünyamıza su, Kuiper bölgesi kaynaklı kuyruklularca mı yoksa Oort bulutu cisimlerinden mi taşındı? Gerçekten, 67P/CG, bu bölgeden kaynaklanan, yaklaşık 7 yıllık bir periyotla Güneş çevresinde dönen bir ky çekirdeğidir. Yüzeyindeki donmuş haldeki su ve diğer uçucu gaz (karbondioksit, metan, …) buzları, çekirdek güneşe yaklaştıkça buharlaşacak ve bir kuyruk oluşturacaktır. “Koma” adı da verilen çekirdeğin, sahip olduğu donmuş haldeki sudaki atomların izotopik yapısı örneğin O18/O16 veya H2/ Philea’nın (Şekil 3) çok yakından izleyeceği süblimleşme süreci ve yüzeydeki diğer, bir bölümü organik moleküller de içeren kimyasal reaksiyonlar, halen yüzeyde bulunan birikmiş kimyasallar bu amaçla incelemeye alınacak. İlk sonuçlar, glisin gibi bazı basit aminoasitlerin bu ortamlarda oluşabileceğini gösteriyor. Bu analizlerin devamı, ancak Philea’nın saklandığı bölgenin tekrar güneş ışığı ile aydınlatılacağı Mart 2015 veya sonrasında başlayabilecek. Hesaplara göre, Philea’nin ancak 4. dokunuşunda tutunabildiği bölgeye verilen isim olan Abidos’ta güneş ışığı, 12,4 saatlik ky gününde 6 saat 30 dakika yerine sadece 1 saat 18 dakika süreyle (beklenenin %20’si) alınabilmekte ve bu da Philea için sistemlerinin çalışması için gerekli 17W civarındaki enerjiyi sağlayamamakta. Darmstadt’taki ESA Görev Kontrol Merkezi’ni hesaplarına göre, Philea en erken Mart 2015, daha büyük bir olasılıkla Mayıs veya Haziran 2015’te tekrar uyanabilir. Bunun için, ky yüŞekil 3: Kuyruklu yıldız yüzeyine inerek incelemeler yapan Philea’nın 1 metre boyutlarındaki geometrisi ve içerdiği inceleme araçları resimde gösterilmekte. Şu ana kadar ulaşılabilen bilgiler de önemli: 67P/CP Güneş sistemini oluşturan bulutun, Güneş ve gezegenler oluşmadan önceki ortamında ortaya çıkmış en ilkel durumdaki malzemeden oluşmuş bir gök cisimdir. O dönemde bu boyutta cisimlerin oldukça fazla olması gerekir. Çekirdek, yamrıyumru ve kraterler, yarıklar ve uçurumlarla dolu bir görünümde (Şekil 4, 5) olup 4,2x3,3x1,8 km boyutlarında aşırı kirli bir kartopu durumundadır. Toplam hacmı 21 kmküp, kütlesi 10 trilyon (10^13) kg ve yoğunluğu da 0,47 g/cc’dir; yani suyun yarısını bulmayan bir yoğunlukla karşı karşıyayız. Bu da göz önündeki kütlenin oldukça gözenekli bir yapıda olduğuna işaret etmektedir. Çekirdeğin çevre mantosundan daha az yoğun bulunması da bu sonucu desteklemektedir. Süblimleşmenin şimdiden başladığı, henüz gözle görülemeyecek, ancak yüzeyden ölçülebilecek düzeyde başladığı ve toplam ışımasının henüz saniyede 1 litre (1L/s) mertebesinde olduğu (Şekil 5) ilk ölçümlerden anlaşılmaktadır. 3 Dünya oluşmadan önceki Güneş Bulutsusu’ndaki ortamın koşulları nasıldı? Şekil 4 : Kuyruklu yıldız yüzeyinde Philea’nın aranması sırasında çekilen bu fotoğraf, karşımızdaki jeolojik oluşum hakkında bize çok önemli bilgiler vermektedir. Yamaç kenarında birikmiş görünen buzla karışık, oldukça gevşek yapıdaki birikim, ısı yükseldikçe (GP67/CP güneşe yaklaştıkça), kuyruk oluşturmak üzere süblimleşme (sıvı duruma geçmeden buharlaşma) yoluyla buharlaşacak, oluşacak kuyruk ta güneş ışınlarını yansıtarak, kyıldızı dünyadan gözle görünür hale getirecektir. Son haberler, Philea’yı bulma operasyonlarına son verildiği, Rosetta tarafın