Katalog

OOOF OFF LINE Tanol Türkoğlu ([email protected]) Bilimde öncü kadınlar “Bilinçli tüketici” ya da “bilinçli vatandaş” filan değiliz! Beyinlerimize en kolay gelen, en az enerji harcamamızı sağlayan kararlar neyse onları tatbik ediyoruz. Güya özgür iredemizi kullanarak. Sofia Kovalevskaya Bir Avrupa üniversitesinde görev yapan üçüncü kadın olan Sofia Kovalevskaya’nın matematiğe ve matematiksel fiziğe bugün kendi adıyla anılan çok önemli katkıları oldu. Osman Bahadır [email protected] CBT 1364/ 12 10 Mayıs 2013 Son yıllarda “bilinçli kullanıcı”, “bilinçli tüketici”, “bilinçli vatandaş” gibi ifadeler popülerlik kazandı. Bu ifadeler bilgi toplumunda bilgiye erişim kolaylaştıkça, ucuzlaştıkça ve hızlandıkça bireyin gündelik yaşamında verdiği kararlarda daha “bilinçli” davranmakta olduğuna işaret ediyor. Gerçekten de öyle mi? Bu soruya sağlıklı bir cevap verebilmek için “bilinçlilik” olgusunu beynin işleyiş modelini baz alarak irdelemek gerekir. Araştırmalar göstermiştir ki bireyin gündelik hayatında vermekte olduğu kararların büyük bir kısmında “bilinç” sadece söyleneni yapan pasif bir aracı konumundadır. Bu eylemlerin müsebbibi olan değerlendirmeler beyinde, bilincin erişimine izin verilmeyen bölgelerde yapılır ve sonuç bilinç düzeyine aktarılır. Birey de adeta gizli bir kaynaktan (derin beyin) almış olduğu emirleri hayata geçiren bir robot gibi bunları tatbik eder. Eğer bu değerlendirmeyi aşırı buluyorsanız gündelik yaşamınızı şöyle bir düşünün. Sabah yataktan kalktığınızda ne yapacağınızı tek tek düşünüyor musunuz yoksa rutin olduğu üzere gerekli hazırlıklarınızı mı yapıyorsunuz? Bilinciniz bu süreçte durup da her eylemden önce ne yapılacağını enine boyuna düşünseydi siz evden çıkana kadar öğlen olur. Beynin eylemleri rutinleştirmesi ve bilincin devreye girmeden bunları gerçekleştirmesinin özünde hız ve az enerji harcamak gelmekte. Hız önemli bir kavram. Eskiden (binlerce yıl önce) hız demek hayatta kalmak anlamına gelirdi. Bugün hıza olan gereksinimimiz hayatta kalmak için mi? Sabah belli bir saatte geçen otobüsü kaçırdığınızda ölecek misiniz? Hayır. Ancak geç kalmanın cezası da gelişen yaşam koşulları çerçevesinde mutlak ölümden başka bir hale dönüştü. Otobüsü kaçırırsanız işe geç kalırsınız. İşe geç kalırsanız yöneticiniz sizi ihtar eder. Hatta işinizi kaybedersiniz. İşinizi kaybederseniz evinizin kirasını ödeyemezsiniz vb. Dikkat ederseniz bu süreç adım adım mutlak ölüme götürür insanı. Bunun üstüne bir de birim zamanda yapılan eylemlerin adedinin bilgi çağında sürekli artmakta olduğunu ekleyin. Beyin her zamankinden çok daha hızlı çalışmak zorundadır ki birim zamanda üretmesi gereken kararları hayata geçirmekten geri kalmayasınız. Bu da bizi yazının girişindeki tespitin tam tersi bir noktaya getirir. Girişte bilgi toplumunda bilginin dolaşımının artmasıyla “bilinçli” olma halinin doğru orantılı olduğuna işaret etmiştik. Burada ise bilginin dolaşım hızının artmasıyla birlikte beynin giderek bilince daha az gereksinim duyacağı bir çalışma temposuna kapılmak zorunda kaldığını tespit ediyoruz. O halde bütün o “bilinçli” olma halleri birer aldatmaca. Birey bugün tarih boyunca olduğundan çok daha bilinçsiz bir şekilde yaşamını sürdürmekte, çok daha fazla bir şekilde otomatize edilmiş, alışkanlık haline getirilmiş eylemlerle gününü geçirmekte. Bu sadece gündelik hayatın basit detaylarında başlayıp bitmiyor. Çok daha vahimi ise ekonomiden politikaya kadar insanları topluca etkileme potansiyeline sahip makro alanlarda da benzer bir bilinçsizleştirme sürecinin (bilerek ya da bilmeyerek) hayata geçiriliyor olması. “Bilinçli tüketici” ya da “bilinçli vatandaş” filan değiliz! Beyinlerimize en kolay gelen, en az enerji harcamamızı sağlayan kararlar neyse onları tatbik ediyoruz. Güya özgür iredemizi kullanarak. O halde son sözü Yunus Emre söylesin: “Beni bende demen / Ben bende değilem / Bir ben vardır bende / Benden içeri”. Derin Beyin S lışmalarına özel bir çerçevede yeniden başlamıştı. Abel ofia Vasilyavna KorvinKrukovsky, aristokraintegralleri üzerine 1880’de bilimsel bir konferansta siye mensup iyi eğitim görmüş anne ve babanın çok iyi karşılanan bir bildiri sundu. 1882’de ışığın kıortanca çocukları olarak 15 Ocak 1850’de Mos rılma özellikleri üzerine çalışmaya başladı ve bu konu kova’da doğdu. Sofia’nın babası Rus ordusunda gene üzerine üç makale yayımladı. Ertesi yıl, çok istediği raldi. Sonya adıyla da bilinen Sofia, profesyonel yaakademik dünyaya girme konusunda bir şans elde etti. şamı boyunca, yayınlarında cinsiyetinin anlaşılmasını 1880’de katıldığı konferansta tanıştığı bir matematikçi, önlemek amacıyla kocasının soyadıGösta MittagLeffler onu geçici de olsa nın eril formunu kullandı. Stockholm Üniversitesi’nde ders vermeye Çok küçük yaştayken matematiğe davet etmişti. İsveç’te bulunduğu sırada ilgi duyan Sofia, Moskova’da ve daha Sofia, analizin en yeni konuları üzerine sonra da St. Petersburg’ta özel öğretders verdi ve bu konularda önemli araşmenler ve mürebbiyeler tarafından eğitırmalar yaptı. tildi. Sofia, matematiğe çok yoğun bir Beş yıl sonra bir profesör olarak göilgi duyan ve matematik üzerine kendireve atandı. Böylece Sofia, bir Avrupa siyle konuşan amcası Pyotr Vasilievich üniversitesinde 18. yüzyılda üniversitede Krukovsky’den de etkilenmişti. Sofia görev yapan Laura Bassi ve Maria Gaedaha 11 yaşındayken, evlerinin kaptana Agnesi’den sonra kürsü sahibi olan lanmasında duvar kâğıtlarının eksik Sofia Kovalevskaya ilk kadın olmuştu. Stockholm Üniversikalması üzerine kendi odasının, üzerinde tesi’ndeyken Sofia, yeni bir dergi olan diferansiyel ve integral hesap problemleri bulunan kâ Acta Mathematica’nın editörlüğüne de atanmıştı. O ğıtlarla kaplanması nedeniyle bu “tuhaf” sembolleri ve aynı zamanda uluslararası konferansların düzenlenmeişlemleri anlamaya çalışırken matematiğe ilgi duymaya sinde de rol aldı. En büyük bilimsel zaferi 1888’de, başlamıştı. “katı bir cismin sabit bir nokta etrafında dönüşü üzeLiseyi bitirdiğinde Sofia’nın bütün tutkusu üniver rine” başlıklı makalesini yayımladığında geldi ve bu sitede eğitim görmekti. Fakat o dönemde Rusya’da bir makalesi Fransız Bilimler Akademisi tarafından verilen kadın için bu imkânsızdı. Bu nedenle Sofia, Batı Av saygınlık derecesi çok yüksek Bordin Ödülü ile ödülrupa’ya gitmek için bir plan hazırladı. Evlenmemiş kız lendirildi. Akademi Sofia’nın bu çalışmasından o kadar lara babalarının onayı olmadan tek başlarına seyahat çok etkilenmişti ki, para ödülünü 3 bin Franktan 5 bin izni verilmediği için Sofia o sırada genç bir paleontoloji Franka çıkarmıştı. Sofia’nın bu çalışması yenilik getirici öğrencisi olan Vladimir Kovalevsky ile ailesinin itiraz bir çalışmaydı, çünkü bu konuya ilişkin daha önceki çölarına rağmen bir formalite evliliği yaptı. (Aynı sıra zümler cisimlerin simetrik olduğu durumlar için geçerlarda ünlü Rus yazarı Dostoyevski de Sofia’nın ablası liydi. Oysa Sofia’nın makalesi, simetrik olmayan ciAnna’ya evlenme teklif etmiş, fakat ailesi bu evliliği de simlerin bu tür hareketleri için bir teori geliştiriyordu. reddetmişti). Sofia 1888’de ağır bir gribal enfeksiyon geçirdi ve Sofia ve Vladimir 1869’da Rusya’yı terk ederek Al bu rahatsızlığı daha sonra zatürreye dönüştü. Bu hastamanya’ya Heidelberg’e gittiler. Sofia, orada matematik lıktan kurtulamayan Sofia, 10 şubat 1891’de Paris’te ve doğa bilimleri eğitimi görmeyi umut ediyordu. Fakat öldü. oraya vardıklarında, kadınların derslere kayıt yaptırKısa yaşamına karşın Sofia Kovalevskaya’nın karimalarına izin verilmediğini gördü. Ancak Sofia üni yeri önemli oldu. Matematik ve matematiksel fizik üzeversite yetkilileriyle konuşarak matematik ve fizik ders rine sadece 10 makale yayımlamış olmasına rağmen, bu lerine ve seminerlerine katılma iznini almayı başardı. makalelerin çoğu yeni teorilere temel yaratacak veya 1871’de Sofia, Berlin’e gitti ve orada diferansiyel ve gelecekteki keşiflere hız kazandıracak nitelikteydi. Diintegral hesap konusunda büyük uzman olan Karl We feransiyel denklemler teorisi üzerine olan erken döierstrass ile özel olarak çalıştı. 1874 ilkbaharına kadar nem çalışması matematiğe özellikle önemli bir katWeierstrass’ın her birini bir doktora tezi değerinde gör kıydı ve bu çalışma analitik kısmi diferansiyel düğü üç makale yayımladı. Aynı yılda Weierstrass’ın gi denklemler için CauchyKovalevsky teoremi olarak rişimiyle Göttingen Üniversitesi onu kısmi diferansiyel bilinen keşfe götürmüştü. Sofia’nın öteki büyük başarısı, denklemlerle ilgili çalışmalarındaki başarılarından do bugün kendi adıyla anılmakta olan, simetrik olmayan layı matematikte doktora derecesiyle ödüllendirdi. katı bir cismin sabit bir nokta etrafında dönmesi hakSofia, akademik bir görevde çalışmak için iş ara kındaki teziydi. Onun bu konular üzerine olan daha ileri maya başlamıştı. Fakat bulabileceği en iyi işin kız lise araştırmaları, 1889’da İsveç Bilimler Akademisi taralerinde aritmetik öğretmenliği olduğunu anladı. Altı yıl fından ödüllendirildi. boyunca matematik çalışmalarından uzak kaldı. Bu Sofia, matematikteki başarılı çalışmaları ve zekâsüre zarfında Sofia ile Vladimir’in formalite evlilikleri sıyla, bilimde kadınların yer almasının önüne koyulan aşk evliliğine dönüşmüştü. Sofia (kendi aralarında Fufa) engelleri aşmayı başarmıştı. O bu başarısının karşılıismini verdikleri bir kızları da olmuştu. Vladimir para ğında üniversite profesörü ve bir derginin editörü olakazanmak için çok riskli sayılabilecek iş girişimlerinde rak ödüllendirildi. Onun bilime olan başka bir tarihsel bulunmuştu. Girişimleri boşa çıkınca da umutsuzluğa etkisi de, örnek nitelikteki rolüyle diğer kadınların kapıldı ve 1883’te intihar etti. akademik dünyaya girişinin yollarını açmış olmasıdır. Vladimir’in ölümünden önce Sofia matematik ça