Katalog

Sınır aşan nehirlerimiz... Bu yazıdaki bilgilerden aşağıdaki sonuçlar yazılabilir. Komşu ülkelerin diğer ülkelere kabul ettirmek istediği gibi Türkiye “su zengini” bir ülke değildir. Suyun alansal dağılımı ile endüstri ve nüfusun dağılımı birbiriyle uyuşmamaktadır. Bu nedenle bölgeler arası su ve enerji taşınımı gereklidir. Türkiye teknik ve mali kaynaklarının çok önemli bir bölümünü GAP’nin bitirilmesine harcamış ve harcamaya devam etmektedir. Irak ve Suriye’nin Dicle ve Fırat’tan su istekleri tanınmış uluslararası su mühendislerinin ortaya koyduğu gibi çok abartılıdır. Dicle ve Fırat havzalarının rasyonel ve kapsamlı planlanabilmesi için üç ülkenin teknik elemanlarından oluşan bir ekip oluşturulmalıdır. Yabancı su mühendislerinden bu ekibe tarafsız danışmanlık hizmeti sağlanmalıdır. Prof. Dr. Atıl Bulu, Okan Üniversitesi, atil.bulu@okan.edu.tr 780.000 km2 yüz alanı, 75 milyon nüfusu ve önemli sayılabilecek su kaynakları ile ülkemiz hiçbir zaman yeterli su kaynağı olmayan bir bölgede bulunmaktadır. Bu nedenle suyun gelecekte barış ve savaşa neden olabilecek stratejik öneme haiz bir doğal kaynak olduğu belirgindir. Ülkemizde ortalama yağış yüksekliği 643 mm olup bu da yıllık 500 km3 suya denk düşmektedir. Ortalama yüzeysel akış miktarı ise 186 km3’tür. (2400 m3/ha) Komşu ülkelerin su hakları, kirlilik kontrolü için minimum akarsu debisi sağlanması, jeolojik ve topoğrafik koşullardan dolayı, yıllık kullanılabilir su potansiyeli 95 km3 olarak hesaplanmıştır. Elde edilebilen 12 km3 yeraltı suyunu da buna katarsak, yıllık kullanılabilir su potansiyeli 107 km3 olarak bulunur [1]. suları ülkemizin orta ve batı bölgelerindeki eksikleri karşılamak için taşınması beklenmelidir [3]. Meriç Nehri Havzası alanı Türkiye’de 14560 km2dir. Meriç nehri Bulgaristan topraklarında doğarak Türkiye sınırları içinde yine Bulgaristan’dan doğan Tunca ve Arda Nehirleri ile birleşmektedir. Meriç Nehri Yunanistan ile 180 km sınır oluşturarak, Ege Denizi’ne boşalmaktadır. Meriç Nehri’nin Türkiye sınırlarına giren uzun yıllar ortalama debisi 170 m3/s’dir. Kurak yıllarda minimum debi 6 m3/s değerlerine düşebilmektedir. Taşkın mevsimlerinde maksimum anlık debi 2000 m3/s değerlerine çıkabilmektedir. Bu nedenle sık sık Bulgaristan’ın Meriç Nehri üzerinde inşa ettiği su tutma yapılarının rasyonel çalıştırılmamasından dolayı Edirne ili taşkın yaşamaktadır. Meriç Nehri, Edirne ilimizde üretilen pirinç için hayati öneme sahiptir. Kurak yıllarda Bulgaristan’dan pirinç tarlaları için su alma sorunları yaşanmakta olup örneğin 1993 yılında Türkiye, Bulgaristan’a barajlarından su salımı için 0.20 USD/m3 bedel ödemiştir. Meriç Nehri ülkemize girdikten sonra çok az bir kot farkıyla Ege Denizi’ne boşaldığından, Trakya sınırları içinde bir su tutma yapısının yapılması durumunda baraj gölünün Bulgaristan sınırları içinde de oluşması kaçınılmazdır. Bu nedenle ortak bir barajın yapılması gerekmektedir. Bu konuda Bulgaristan ile ortak girişim son günlerde gündeme gelmiştir. Ülkemizin en önemli gelişme projesi olan GAP aynı zamanda dünyadaki en büyük projelerden biridir. Aşağı Fırat ve Dicle havzalarındaki baraj, hidroelektrik santral ve sulamayı içeren bu proje ile ülke alanının %10’unu ve nüfusun %8’ini kapsayan bu bölgede tarım, ulaşım, endüstri, iletişim, sağlık ve eğitimin gelişimi sağlanacaktır. GAP’ta 22 baraj ve 19 hidroelektrik santrali bulunmaktadır. 27350 GWh/yıl elektrik enerjisi üretimi ve 1.700.000 ha alanın sulanması, aynı zamanda havzanın mansap kısmında akım düzenlenmesi ve taşkın kontrolü da sağlanacaktır. [10]. Fırat ve Dicle nehirlerinin Basra Körfezi’ne ulaşmadan önce birleştikleri noktadaki ortalama yıllık su hacmi 88 milyar m3 olup bunun %60’ı Türkiye, %4’ü Suriye ve %36’sı ise Irak topraklarından gelen suları içermektedir. Fırat Nehri Fırat Havzası’nın Basra Körfezi’ne ulaşan ortalama su hacmi 36 milyar m3’dür. Her üç ülkenin bu hacme katkıları ile planladığı sulama alanlarının su kullanma miktarları Tablo 1’de verilmiştir. Fırat Havzası’nın toplam su potansiyelinin %88.7’si Türkiye’den doğmakta, %11.3’ü ise Suriye topraklarından gelmekteyken, Irak topraklarının katkısı ise hiç yoktur. Fırat Nehri’ne bu ülkelerin su potansiyeli katkısı çok az TABLO 1. Fırat Havzası su potansiyeli ve bölge ülkelerinin kullanım hedefleri [3] MERİÇ NEHRİ HAVZASI olduğu halde, Suriye bu suyun %31.8’ini ve Irak ise %64.6’sını kullanmak istemektedir. Türkiye ise toplam su potansiyelinin %88.7’sini sağladığı halde, %51.8’ini kullanmak istemektedir. Tablo 1’de görüldüğü gibi 3 ülkenin kullanmak istedikleri su potansiyeli, Fırat Nehri toplam su potansiyelinin 17.3 milyar m3 fazlasıdır. Nehrin su potansiyelini göz önünde tutarsak bu 17.3 milyar m3 fazla suyun sağlanması olanaksızdır. Dicle Nehri Eğer Tablo 1’in benzerini Dicle Nehri için de hazırlarsak, Tablo 2 elde edilir. Tablodan görüleceği gibi havzanın su potansiyeli Türkiye ve Irak tarafından sağlanmaktadır. Su potansiyelinin %51.9’u Türkiye topraklarından ve %48.1’i de Irak topraklarından gelmektedir. Fırat Havzası’nda olduğu gibi, Irak ve Suriye’nin kullanmak istedikleri su potansiyeli kendi topraklarından oluşan katkıdan çok fazladır. Türkiye kendi topraklarının katkısı olan su hacminden çok daha azını kullanmak iste Yıllık 107 km3 su potansiyelini nüfusa bölersek, kişi başına 140 m3/yıl olan su potansiyeli 2020 yılına kadar 1000 m3/yıl değerine düşmesi beklenmektedir. Bu nedenle Türkiye “su zengini” bir ülke olarak kabul edilemez. (Şekil 1). SU POTANSİYELİMİZ VE SINIR AŞAN SULARIMIZ TABLO 2. Dicle havzası su potansiyeli ve bölge ülkelerinin kullanım hedefleri FIRAT, DİCLE VE GAP Şekil 1. Ortadoğu ülkeleri ve su zengini ülkelerde kişi başına düşen su miktarı [2] CBT 1326/ 14 17 Ağustos 2012 Yağış yıldan yıla olduğu gibi bölgeden bölgeye de önemli farklar göstermektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yıllık yağış yüksekliği 250 cm gibi yüksek bir değer olmakta, Orta Anadolu’da 30 cm değerine düşmektedir. Ülkemizin su potansiyelinin % 28’i Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ve % 8’i Doğu Karadeniz Bölgesi’ndedir. En önemli sınır aşan sularımız Fırat ve Dicle nehirleri olup Türkiye’de doğarak Basra Körfezi’ne dökülmektedir. Türkiye ile komşuları arasındaki sınırlarının %22’si uluslararası sınırlar boyunadır. [10] Yukarıda belirtildiği gibi en önemli su kaynakları Güneydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri’nde olup, ihtiyacın en yüksek olduğu bölgeler ise Batı ve Orta Anadolu Bölgeleri’dir. Bu nedenle havzalar arası su taşınımı gelecekte beklenmelidir. Fırat, Dicle, Doğu Karadeniz, Doğu Akdeniz ve Antalya Bölgeleri’ndeki su havzalarının mektedir. Fırat Havzası’nda olduğu gibi üç ülkenin kullanmak istedikleri toplam su hacmi, Dicle Havzası su potansiyelinin 5.8 milyar m3 fazlasıdır. Tanınmış uluslararası su mühendislerinin Suriye ve Irak’ın sulanabilen alanlara ait tahminleri ile bu ülkelerin resmi verileri arasında önemli çelişkiler vardır (Tablo 3). Fırat Havzası’ndaki su eksikliğinin Dicle Nehri’nden su transferi ile giderilmesi önerilmektedir [4]. Eğer bu su taşınımı sağlanırsa, 3 ülkenin planladığı sulama projelerinin hayata geçebileceği hakkında genel bir görüş egemendir. Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde planlanan su yapıları Türkiye’nin enerji ve sulama gereksinmelerini karşılayabileceği gibi, komşularına da düzenlenmiş su verecektir. Bu nehirlerdeki debi çok değişkendir. Örneğin yaz aylarında debi 150200 m3/s değerlerine kadar azalabildiği gibi ilkbahar aylarında da 5000 m3/s değerlerine ulaşabilmektedir. Yani yazın kuraklık, ilkbaharda da taşkınlara neden olmaktadır. Fırat üzerinde yapılan barajlar bu debi değişimlerini düzenlemekte, komşularının düzenlenmiş su almasını sağlamaktadır. Bu amaçla Türkiye ve Suriye 1987 yılında bir protokol imzalayarak, minimum 500 m3/s debinin Türkiye sınırlarından Suriye’ye verilmesi konusunda anlaşmışlardır. Fırat ve Dicle havzalarının su ve toprak kaynaklarının rasyonel ve kapsamlı planlanarak kullanılması için bu havzaların bir system olarak düşünülmesi gerekmektedir. Çalışmaya mevcut veriyi toplamak, değerlendirmek ve gözden geçirmekle başlanmalıdır. Tanınmış uluslarara FIRAT VE DİCLE: PLANLANMA İÇİN RASYONEL YAKLAŞIM