Katalog

Ülkemizde kimya ve kimya eğitiminin gelişimi UNESCO tarafından 2011 yılı tüm dünyada kimya yılı olarak ilan edildi. Türkiye Kimya Derneği’nin kurucusu ve ömür boyu başkanı merhum hocamız Şeyhül Kimyageran Prof. Dr. Ali Rıza Berkem Bey hayatta olsa yılın ilk gününde büyük bir zevkle bu kararı kutlar ve tüm ülkemize duyururdu. Kimya yılı nedeniyle bu yazımızda ülkemizde kimya eğitim ve araştırmalarındaki gelişmelerden, izleyen yazıda da Cumhuriyet dönemindeki kimya sanayimizin gelişimi ve son yazıda da ülkemizde kimya sanayisinin yapısı üzerinde durmak istiyorum. Prof. Dr. Mehmet Doğan (dogan@hacettepe.edu.tr) lkemizde kimya öğretimi, eğitim ve araştırmaları oldukça gecikerek başladı. Osmanlı döneminde maalesef bugünkü anlamda yükseköğretim yapılamadı. Cumhuriyet öncesi tek üniversitemiz olan ve temeli 30 Mayıs 1453 yılında Fatih medresesine dayanan Darülfünun 1846 yılında açılmasına rağmen kısa sürede atıl kaldı (1964), verimli bir eğitim yapamadı. 1900 yılında yeniden açılan kurum 1915 yılında yapılan reformla Osmanlı’nın müttefikleri Almanya, Macaristan ve Avusturya’dan getirilen yabancı öğretim üyeleri ile ciddi yapıya kavuşturuldu. Osmanlı döneminde orduya kara ve deniz mühendisi yetiştiren iki yüksek okulu da aynı yıllardaTablo 5 Vakıf Üniversiteleri 19812006 yılları Arası Tablo 6. Ülkemizde Kimya ve Yakın Bilim Dallarının 19812007 Yılları Arası açıldı ve 1900 yılında bugünkü İstanbul Teknik Üniversitesi’nin temelini oluşturan “Yüksek Mühendis Mektebi” olarak bir çatı altında toplandı. Ülkede ilk kimya dersleri Bursalı Derviş Ömer olarak anılan Derviş Paşa, İshak Efendi ve Kırımlı Aziz Bey tarafından bu askeri okullarda 19. yüzyılın ortalarında verilmeye başladı. 1915’de Darülfünunun Almanya, Avusturya ve Macaristan’dan getirilen 4050 Prof. ve Doç. arasındaki kimyacılar Prof. Von Hösch (organik), Prof. Fester (Sınayi) ve Prof. Fritz Arndt (anorganik analitik) göreve başladılar. Yurtdışında doktorasını tamamlayan 5 Türk kimyacı da gelinTablo 1. 19232002 yılları arasında Türkiyede yayımlanan ce 1918’de Kimya Bölümü 3 öğrenci ile Kimya Dergileri Kimya ve Sanayii MecmuasıRevenue de Chimie, 192728 açıldı. Savaş sonrası Kimyager, 19321937 İstanbul İngilizlerin Kimya AnnaliAnnales de Chimie, 19371939 kontrolüne geçince yaFen ve TeknikAylık Fen Mecmuası, 19401942 bancı öğretim üyeleri Kimya ve Sanayi, 1950 (TKD) korkudan ülkelerine Chimica Acta Turcica Kimya Mühendisliği Mecmuası, 1962 (TMMOB) döndü ve Darülfünun tekrar uyku dönemine Tablo 2. Ülkemiz Kaynaklı Kimya Yayınları ve Profesör girdi. Sayıları Atatürk’ün direkYıllar Üni. Sayısı Prof. Sayısı Yayın Sayısı tifleriyle 1933 yılında 19121919 1 ? 9 yapılan üniversite re19271934 1 ? 13 formu ile yeniden ya1988 29 74 40 pılandırılan, daha doğ1990 29 244 261 1997 70 367 427 rusu Darülfünun kapa1998 71 380 437 tılarak “İstanbul Üniversitesi” olarak yeTablo 6. Ülkemizde Kimya ve yakın Bilim Dallarının 1981niden açılan üniversi2007 Yılları Arası Bilimsel Yayın Sayıları ve Bu Yayınlara tede başta F. Arndt Yapılan Atıflar ve Etki Faktörleri Bilim Alanı Yayın Sayısı Atıf Sayısı Etki Fak. (19341955), R.O. Kimya Herzog (193335) olOrtak Disiplinler 3129 15264 4,88 mak üzere F.R. Breusch Analitik Kimya 2235 15482 6,93 (19371971), H. Çevre Bilimleri 3618 16396 4,53 Kroepelin 193436), R. Spektroskopi 858 3996 4,66 Weiss (193940), Elektrokimya 315 2212 7,03 B.Robinovitsch (1934Enstrümentasyon 667 2129 3,19 Uygulamalı Kimya 1811 9648 5,33 38), P.Gross (1936İnorganik ve Nükleer 1495 8579 4,88 39), P. Hersch (1937Fizikokimya 2809 15709 5,59 43) ve L. Lowe (1935Organik Kimya 1152 7718 6,70 1956) tanınmış 9 Polimer Bilimleri 3270 22207 6,79 Alman kimyacı İ.Ü. Kristalografi 1609 5902 3,67 Kimya Bölümü’nde göKimya Mühendisliği 4652 22853 4,91 rev aldı. Yurtdışında öğrenim gören ve doktorasını tamamlayan Türk kimyacıların da pro Ü fesör ve doçent olaTablo 4. Üniversitelerimizin Kimya Alanında19812006 rak görevlendirilme Yılları Arası Yayın Analizleri leriyle kimya bölümü kısa sürede çok gelişti. Kurum ve Üniversite T.Yay. Sayı T.Atıf Sayısı Etki Fak. 13245 71514 5,40 Yabancı öğretim ele Türkiye Toplamı 9231 6,60 manlarının Türkçe öğ 1 Hacettepe Üni. 1400 1344 7514 5,59 renmeleri ve 2 yıl son 2 ODTÜ 1153 7035 6,10 ra derslerini Türkçe 3 İTÜ. 4 İstanbul Üni. 875 6483 7,41 vermeleri, Türk öğ 5 Ankara Üni. 902 5260 5,83 renciler doktora yap 6 Boğaziçi Üni. 538 4055 7,54 tırmaları zorunluluğu 7 Ege “ 549 3356 6,11 599 3184 5,32 getirildi. İ.Ü’ de gö 8 Atatürk “ “ 678 2844 4,19 revlendirilen Türkler 9 Gazi 2238 6,11 arasında Remziye 10 Karadeniz T.Ü. 366 2165 3,44 Hisar, Saffet Rıza 11Ondokuz Mayıs “ 629 12Erciyes “ 335 2014 6,01 Alpar, Tahsin Rüştü 13Selçuk “ 250 1801 7,29 Beyer, Tarık Artel, Ali 14Fırat “ 353 1316 3,73 Rıza Berkem, Turhan 15İnönü “ 129 884 6,85 “ 208 883 4,25 Şeşbeş, doçent olarak 16 Anadolu 221 815 3,69 atandı. İlk ikisinin ka 17Marmara 18Yıldız Teknik “ 234 773 3,30 dın olması ilginçtir. 714 3,74 S.Rıza Alpar 19Osman Gazi “ 191 20 Cumhuriyet 147 673 4,58 Trabzon KTÜ’nin ilk Tablo 7. 2006 yılı Kimya Anabilim rektörü olması yanında T.C.’nin ilk kadın rektörü unvanını da Dallarındaki Yayın Sayıları (ISI WoS) taşımaktadır. İzleyen yıllarda Alman asıl Anabilim Dalı Makale Sayısı 192 lı kimyacılar yanında bazı Fransız kimya Analitik Kimya 119 cılar ile Cemil Dikmen, Baha Erdem, Organik Kimya 103 Muaffak Seyhan ve Raşit Tolun ayrıca bu Tıbbi Kimya Uygulamalı Kimya 261 üniversitede yabancılar yanında doktoraAnorganik ve Nükleer Kimya 152 larını yapan Emin Ulusoy, Haldun Nuzhet Polimer Kimyası 363 Terem, Lütfi Ergener, Ertuğrul Ayça, Kimya Mühendisliği, 580 Reşat Ün, Sacide Baykut, Mualla Tuğtepe, Biyokimyasal Araşt. Yönt. 57 Emin Dikman, Fikret Baykut, Turgut Elektrokimya 37 285 Artun, Talat Erben, Turgut Noyan gibi Fizikokimya Türkler de İÜ Kimya Bölümü’nde öğretim Biyokimya ve moleküler biyoloji 271 327 üyesi olarak çalıştı. 1939 yılında İÜ’de öğ Çok alanlı Kimya 2271 retim gören 706 öğrencinin 400’ü kimya TOPLAM Bazı ülkelerin yayın etki faktörleri: ABD 20,71, Tablo 3. Türkiye 19812006 Yayın ve Atıfların Bilim Alanlarına Göre Dağılımı Bilim Alanı Yayın S. Atıf S. Etki Fakt. Klinik Tıp Bil. 38161 150692 3,95 Kimya 13245 71514 5,40 Mühendislik Bil 10348 32891 3,18 Fizik 7361 39435 5,36 Bitki ve Hayvan Bil. 5040 13791 2,74 Biyoloji ve Biyokim 4316 25127 5,82 Malzeme Bilimleri 3790 14283 3,77 Zirai Bilimler 3594 13459 3,74 Farmakoloji 3143 17587 5,60 EkolojiÇevre 2969 11969 4,01 Yer Bilimleri 2594 19655 7,58 Matematik 1197 2649 2,21 İktisatİşletme 1050 3243 3,09 MolekülerbioGenetik 1076 16074 14,94 Sosyal Bilimler (Gen) 1177 2708 2,30 Tablo 5. Vakıf Üniversiteleri 19812006 Yılları Arası Kimya Yayın ve Atıf Değerleri) Kurum ve Üniversite T. Yayın Sayı, T.Atıf Sayı Etki Fak. 1 Bilkent Üniversitesi 162 973 6,01 2 Koç “ 115 825 7,17 3 Sabancı “ 39 252 6,46 4 Doğu Akdeniz “ 37 257 6,95 5 Fatih “ 36 138 3,81 6 Başkent “ 8 14 1,75 (Diğer vakıf üniversitelerinin kaydı yok) 10TÜBİTAK 212 2588 12,21 CBT 1246 / 14 4 Şubat 2011 cı idi. Kimya bölümünde 193363 arası 56 İsviçre 20,67, İsrail 14,69, Türkiye 4,55 kimya doktoru +10 eczacılık doktoru yetiştirildi. 1943’de A.Ü. Fen Fakültesi açıldı. İstanbul Üniversitesi’nde görev yapan bazı Alman asıllı profesörler başta olmak üzere Cemil BİLİMSEL ARAŞTIRMA VE YAYINLAR Dikmen, Avni Refik Berkman gibi Türkler Fen Fakültesi Kimya İlk yıllarda kimya alanında da yayın sayıları çok düşük ve çoğu Bölümü’nü kurdu. Yabancı hocalardan Prof. Dr. Otto von Gerngross yayınlar yurtiçi ve üniversite dergilerinde (Tablo 1) yapılırken, 1967 yılında ölünceye kadar bu üniversitede görevini sürdürdü, ya 1982’den itibaren yayın sayıları, özellikle yurtdışında ISI WOS tazarın da hocası oldu. Türk hocalardan Cemil Dikmen, Avni Refik rafından taranan dergilerde kimya yayın sayıları da hızla yükselmeBerkman, Süreyya Aybar, Saim Saraçoğlu, Emin Dikman uzun sü ye başladı. Tablo 2’de ülkemiz kaynaklı kimya yayınların 1998 yılıre bu bölümün gelişimine katıldılar, yazarın da hocaları oldular. Bu na kadar artışı kimya profesörleri sayısı ile veriliyor. Tablo 3’de ülbölüm, izleyen yıllarda Ankara’da açılan ODTÜ ve Hacettepe kemiz kaynaklı yayınların bilim alanlarına göre dağılımı verildi. Kimya Üniversitesi kimya bölümlerinin de öğretim üyesini karşıladı. Hatta yayınlarının sayısı klinik tıp bilimlerinden sonra en yüksektir, ya1970 sonrası Anadolu’nun 10 ilinde (Erzurum, Adana, Diyarbakır, yınların % 13 gibi büyük bir oranı bu alanda yapılıyor. Ancak ülkemiz Elazığ, Konya, Malatya, Sivas, Samsun, Eskişehir ve Kayseri) açılan kaynaklı yayınlara büyük artışa rağmen, etki faktörleri, gelişmiş ülkimya bölümlerinin öğretim üyesini de karşıladılar. İ.Ü. hocaları ise kelere göre halen çok düşük düzeyini korumaktadır. A.Ü ve İstanbul’da sonra açılan üniversitelerle KTÜ kimya böKaynaklar 1 M. Doğan Bilim ve Teknoloji Tarihi Anı yayıncılık 2010 Ankara, lümlerini kurdu. 1958’de Robert Kolej’de ve 1960’da ODTÜ kim2 ULAKBİM Türkiye ya bölümleri açıldı. ODTÜ kimya bölümü kurucularından Bahattin ri 2008,2009, 2010 Ankara. Bilimsel Yayın Göstergeleri I, II ve III, C. Saraç ve diğerleBaysal halen hayattadır. İlk yıllarda kimyager mezun ederken izle3 Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi (18611961 Edit. NK Aras, E. Dölen yen yıllarda tüm kimya bölümleri kimya mühendisi yetiştiriyordu. ve O. Bahadır, TÜBA Yayınları 2007 Ankara. ODTÜ’de Kimya Bölümü yanında kimya mühendisliğini de açarken. Robert Koleji’nde kimya doğrudan Kimya Mühendisliği Bölümü olarak açıldı. Bunları Ege, Atatürk, KTÜ, Hacettepe Üniversiteleri Kimya Bölümleri ve Yıldız Teknik Yüksekokulu kimya bölümlerinin açılışı izledi. 1970 1981 yılları arasında üniversite sayısı 19’a yükseldi. Kimya bölümlerinden dördü (İÜ, HÜ, Ege ve İTÜ kimya fakültelerine dönüştü. Bu yıllarda en başarılı öğrenciler kimya bölümünü tercih ediyorlardı. 1982’de yürürlüğe giren YÖK ile de kimya fakülteleri kapatıldı. Çoğu kimya mühendisliği bölümü de kapatıldı, üniversite sayısı 27’ye, 1992 de 53’e ulaştı. Bu üniversitelerin ikisi dışında hepsi kimya bölümlerini, hatta bazıları kimya mühendisliği ve kimya öğretmenliği bölümlerini de açtılar. Bugün vakıf üniversiteleriyle sayısı 156’yı bulan üniversitelerden, devlet üniversitelerinin tamamına yakınında en az bir kimya bölümü, vakıf üniversitelerin ise sadece üçünde (Bilkent, Koç ve Fatih) kimya bölümleri var.