Katalog

Bitki sterolü eklenen margarinler kolesterolü değerlerini düşürüyor mu? Koroner kalp hastalığı genel olarak tüm dünyada, özel olarak sanayileşmiş ülkelerde başta gelen ölüm nedenlerinden birisi durumunda. Koroner kalp hastalığının gelişiminde, yüksek kan kolesterolü, genetik yatkınlık, sigara, şişmanlık, yaş, cinsiyet, fiziksel aktivite, bölgesel özellikler, eğitim ve diyet gibi pek çok etken rol oynayabiliyor. Doç. Dr. Doğan Yücel, S.B. Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi Klinik Biyokimya Bölümü, [email protected] kolesterol düşürücü ilaçlara yardımcı olabilirler ama onların yerini kesinlikle alamazlar. DİKKAT EDİN! Bitki sterollerinin kolesterol düşürücü etkilerinin yanı sıra, erkeklerde prostat büyümesini durdurduğu, tümör baskılayıcı etkilerinin olduğu, kolon kanseri riskini azalttığı yönünde bilgiler verilmekteyse de, bu bilgiler henüz bilimsel olarak kanıtlanmış değil. Öte yandan, bitkisel sterollerin tiroid bezi hormonlarının salınımını düzenleyen tiroid stimülan hormon düzeyini yükselttiği; hazımsızlık, gaz, reflü, ishal, kabızlık gibi mide bağırsak rahatsızlıklarına; akyuvarlarda azalma, bacak krampları gibi olaylara; A, D, E ve K vitaminleri ile betakaroten gibi yağda çözünen yararlı maddelerin azalmasına yol açabildiği bildirilmektedir. Gerek kolesterol düşürücü etkilerinin, gerekse diğer yararlı ve raBitki sterolleri kötü hatsızlık verici kolesterol olarak bilinen etkilerinin kesin olarak saptanLDL kolesterolü ması için daha düşürüyor. Bu etkileri, çok deneğin yer yaş ilerledikçe daha da aldığı, daha uzun süreli çalışmalar güçleniyor. Genel olarak gerekmektedir. kolesterolü yüksek Bütün bunlar olanlarda günlük alınan göz önüne alına23 gram kadar bitki rak, bilimsel kurullar tarafından sterolünün LDL kan kolesterolü kolesterolü %6 %15 yüksek olan kooranında düşürdüğü roner kalp hasbelirtiliyor. talığı riski yüksek hastalarda günde 2 gram kadar bitkisel sterol alınması öneriliyor. Ancak, kişinin kolesterol düzeyi yüksek olmayıp koroner kalp hastalığı riski yoksa, alınmaları gereksiz. En önemlisi, kolesterol düşürücü ilaç kullanan hastaların, “Ben doğal maddelerin katıldığı gıda kullanarak kolesterolümü düşürüyorum” diyerek ilacını kesmemesi gerekli. Kaynaklar: 1) National Institute for Health and Clinical Excellence. Lipid modification. NICE Clinical Guideline 67. May 2008. 2) Simojoki M vd. Use of plant stanol ester margarine among persons with and without cardiovascular disease: Early phases of the adoption of a functional food in Finland. Nutrition J 2005;4:20. 3) Law MR. Plant sterol and stanol margarines and health. West J Med 2000;173:4347. 4) Chen JT. Metaanalysis of natural therapies for hyperlipidemia: Plant sterols and stanols versus policosanol. Pharmacotherapy 2005;25:171183. 5) Lenz TL. Therapeutic lifestyle changes and pharmaceutical care in the treatment of dyslipidemias in adults. J Am Pharm Assoc 2005;45:492502. 6) Nguyen TT. The cholesterollowering action of plant sterol esters. J Nutr 1999;129:21092112. 7) Hallikainen MA vd. Plant stanol esters affect serum cholesterol concentrations of hypercholesterolemic men and women in a dosedependent manner. J Nutr 2000;130:767776. K an yağlarının yüksekliği, özellikle de kötü kolesterol olarak adlandırılan düşük yoğunluklu lipoprotein kolesterolü (LDL kolesterol) yüksekliği, koroner kalp hastalığı için en önemli risk faktörü. Kan kolesterolünün %10 kadar düşürülmesi, 5 yılda iskemik kalp hastalığı riskini yaklaşık olarak %25 azaltıyor. Bu yüzden, kan yağlarını düşürücü ilaçların birincil hedefini kolesterolün düşürülmesi oluşturuyor. Kan kolesterolünü düşürmeye yönelik etkili ilaçlar geliştirilse de, hastalar genellikle ilaç yan etkilerini bahane ederek alternatif tedavi arayışlarına giriyorlar. Steroller, gerek hayvansal, gerekse bitkisel dokularda hücre zarının temel bileşenlerdir. Kolesterol, sadece hayvansal dokularda bulunan bir steroldür. Bitkisel dokularda da 40’tan fazla sterolün bulunduğu biliniyor. Bitki sterolleri (fitosteroller) yapı olarak kolesterole çok benzeyen moleküller. Bitki stanolleri (fitostanoller) ise molekül yapısı doymuş sterollerdir, doğada sterollere göre daha az bulunurlar. iyi karışıyor. Bu doğal kolesterol düşürücü maddelerin kolesterol emilimini azaltma etkisi %50’ye kadar çıkabiliyor. Gerçekte, bitki sterolleri de potansiyel olarak damar sertliğine yol açabilecek özellikte. Ancak, bağırsaktan hemen hemen hiç emilmediklerinden (en fazla emilen kampesterol, bu da %15 kadar; sitosterol ise en fazla %5 kadar emiliyor), böyle bir etkileri pratik olarak yok. Stanollerin (örneğin sitostanol) emilimi, sterollere (örneğin sitosterol) göre daha da az. Bu yüzden kolesterolü düşürmekte stanoller daha etkili. Normal bir diyette günlük 0.25 gram bitki sterolü var, vejeteryenlarde bu miktar iki katına çıkabiliyor. İnsanda kolesterol emiliminin bitkisel steroller tarafından engellenmesi sonucunda vücut yanıt olarak kolesterol sentezini arttırıyor. Ancak gene de net sonuç kan kolesterolünün düşmesi olarak yansıyor. MARGARİNLERE EKLENDİ Bu etkileri, bitki sterollerinin çeşitli gıda maddelerine katılarak “fonksiyonel gıda” olarak kullanılmalarına yol açtı. Eğer bir gıda maddesi besin değerinin dışında vücutta hastalıkların önlenmesi ya da tedavisi kapsamında bazı fonksiyonlar için yararlı oluyorsa, “fonksiyonel” olarak değerlendirilmektedir. Bitki sterollerinin elde edilişinde kullanılan başlıca kaynaklar soya fasulyesi ve kâğıt sanayiinde kullanılan çağağacı hamurundan elde edilen bitkisel yağlar. Bu yağlar rafine edilerek bitki sterolleri ayrıştırılıyor. Steroller yağda iyi çözündüğünden, bunları taşıyan en uygun gıda margarinler oldu. Böylece içine bitkisel sterol ya da stanollerin katıldığı margarinler sürüldü piyasaya. Daha da iyi çözünmeleri için sterol ve stanoller yağ asitleri ile birleştirildiler. Bu kadarla da kalınmadı, bu maddeler tereyağı, krem peynir, sıvı yağlar, yoğurt, mayonez, çikolata, portakal suyu, hatta ekmek gibi gıda maddelerine de eklenir oldu. Ancak en yaygın kullanım gene de margarinlere eklemek şeklinde sürüyor. Bitki sterolleri kötü kolesterol olarak bilinen LDL kolesterolü de düşürüyor. Bu etkileri, yaş ilerledikçe daha da güçleniyor. Genel olarak kolesterolü yüksek olanlarda günlük alınan 23 gram kadar bitki sterolünün LDL kolesterolü %6 %15 oranında düşürdüğü belirtiliyor. Bu sırada “iyi kolesterol” olarak bilinen yüksek yoğunluklu kolesterolü (High Density Cholesterol: HDL kolesterol) düşürmemesi önemli bir avantaj. En etkili miktar günde 2 gram. Daha fazla alınması bir yarar sağlamıyor. Ayrıca, kan kolesterolü ve LDL kolesterolü yüksek değilse, bitki sterollerinin etkileri ve yararları az. Burada çok dikkat edilmesi gereken bir nokta şu: Kolesterolü yüksek olan hastalar bu margarinleri, doğal kaynaklı diyerek, kullandıkları kolesterol düşürücü ilaçların yerine koyuyorlar. Bu çok yanlış. Belki Sanayide sterollerin hidrojenasyonu ile üretilirler. İnsan vücudu bitki sterollerini üretemiyor. Sterol ve stanoller birbirlerinden farklı moleküller olsalar da, genel olarak tümü birden bitkisel sterol olarak adlandırılıyor. KOLESTEROLÜ DÜŞÜRMEKTE DAHA ETKİLİ Bitkisel sterollerin kan kolesterol düzeyini düşürdüğü 1950’lerden beri biliniyor. Bu etkilerini kolesterolün bağırsaktan emilimini önleyerek gösteriyorlar. Yağların bağırsak duvarından emilmeleri için önce safra salgısının katkısıyla oluşan “misel” adlı kürecikler içinde yer almaları gerekir. İşte bitki sterolleri bu misellerin yapısında yer alabilmek için kolesterol ile yarışır. Misel yapısına giremeyen kolesterol de bağırsak duvarından emilemeyip, dışkı ile atılır. Bitki sterolleri sadece diyetle gelen kolesterolün değil, vücutta üretilip safrayla bağırsağa atılan ve büyük bölümü yeniden emilen kolesterolün dışkı ile atılımını da arttırır. Bu maddelerin etkili olabilmesi için bağırsak içeriği ile iyi karışması gerekli. Steroller yağ asitleri ile birleştirildiğinde bağırsak içeriği ile daha CBT 1125/ 10 10 Ekim 2008