Katalog

Astronomi nayı yerleştireceğimiz ayarlanabilir bir destek yapalım. Bir plastik top alalım. Küçük bir parçasını kesip oraya aynamızı yapışkan bantla monte edelim. Topu da yuvarlanmadan otursun diye silindir biçiminde yapacağımız bir karton kasnağa ya da bunun hazır şekli, büyük boy bir yapışkan bant makarasına, veya kenarları uygun yükseklikte bir tabak veya çanak içine oturtalım. Ya da topun her konumda düzgün durabilmesi için içine ağırlık olarak biraz kum koyalım. Topu ayna uygun konumda olacak şekilde ayarlarsak bir süre için sınıfımıza dönüp perdeden Güneş’i izleyebiliriz. Bütün bunları ayarlamak biraz zaman alacaktır. Tabii okulumuzda Güneş’in görüntüsünü aynayla yansıtabileceğimiz uygun konumda ve uzaklıkta bir duvar bulunması lazım. Bir süre sonra, Güneş gökyüzünde konumunu değiştirdikçe, görüntümüz de perdede yer değiştirir. Güneş’in gökteki konumu bir saatte kaç derecelik açıyla değişir? (Cevap: 15 derece – neden?) Demek ki şimdi Güneş’i bir süre sınıfta perdemizde rahat rahat izleyebiliriz, daha da uzun süre bakacaksak, arada bir topumuzla biraz oynayıp görüntünün perdenin ortasına düşmesini sağlarız. Büyük bir Güneş görüntüsü elde etmenin bir yolu da iğne delikli kamerayı hiç kullanmadan, sadece küçük bir aynayla epeyce uzakta, 5060 metre ötede bir gölgelik duvara veya perdeye Güneş’i yansıtmak. Bu uygulamanın bir fotoğrafını http://www.tug.tubitak.gov.tr/tutulma sayfasında bulabilirsiniz. Aslında burada da yaklaşık olarak bir tür iğne delikli kamera var. Ayna perdeden yeterince uzaksa yansıttığı ışık perdeye göre neredeyse iğne deliği gibi bir nokta olarak görünecek. Bu düzenlemelerin hiçbiri için uygun koşullar yoksa, parçalı tutulma sırasında Güneş’i iğne delikli bir kartonla yerde izleyip tam tutulma başlayınca doğrudan bakabiliriz. veya koyu renkli bir duvarda ise beyaz bir kâğıt yapıştıralım. Güneş’in yüzeyinde lekeler olduğunu göreceğiz. Bunlara Güneş lekeleri deniyor. Kâğıda Güneş’in görüntüsünün üzerinden giderek yuvarlağını çizelim. Bunun üzerinde Güneş lekelerini de işleyelim. Re sim 5’teki gibi bir çizim elde edeceğiz. Sonraki günlerde bu gözlemi tekrar yapıp her gün kağıda Güneş’in yeni bir resmini çizelim. Güneş lekelerine ne oluyor? Bunu izlersek lekelerin günden güne belli bir yönde kaydığını göreceğiz. Güneş kendi etrafında dönüyor! Bu gözlemlerden Güneş’in dönme yönünü, dönme eksenini de bulup işaretleyebiliriz. Bu hızla hareket ederlerse lekeler kaç gün sonra aynı konuma gelecekler? Yani Güneş kendi etrafındaki dönmesini kaç günde tamamlıyor? Güneş’in her tarafı aynı hızla mı dönüyor? Yoksa Güneş’in ekvatorundaki lekelerle başka enlemlerdeki lekeler farklı hızlarla mı dönüyorlar? Lekelerin biçimleri de bozuluyor mu? Bu nasıl olabiliyor? (Cevap: Lekeler bozulabiliyor, çünkü Güneş’in Dünya’daki karalar ve deniz dipleri gibi katı bir kabuğu yok, Güneş gaz halinde). Bu gözlemlerden Güneş’le ilgili çok şey öğrenebiliriz. Daha fazlasını (mesela Güneş lekelerinin ne olduklarını, nasıl oluştuklarını, Güneş’in yapısını vs.) öğrenmek istersek, Güneş’le ilgili kitaplara, ansiklopedilere, internete başvurmamız lazım. Buralardaki bilgileri bilim insanları bizim iğne delikli kameradan daha karmaşık aletlerle, Güneş teleskopları ile ve uydularla Güneş’i gözleyerek elde ediyorlar. Bütün bu bilgiler, doğa ile ilgili tüm bilgilerimiz gibi, düzenli deney ve gözlemlerle elde ediliyor, sonra kitaplara geçiyor. Biz de çok basit bir araçla Güneş’i kendimiz gözleyerek ne çok şey öğrenebiliyoruz. Resim5 8 Haziran 1610’deki Güneş lekelerinin Galileo Galilei tarafından yapılmış resmi (Alıntı: www.thursdaysclassroom.com) Resim 4 Bir ayna kullanarak Güneş’in görüntüsünü büyütebiliriz. Resim 6 Tam ve parçalı güneş tutulması görülen bölgeler Kamerayı daha da yükseğe koymak zor. Fakat doğa bazen bize kendiliğinden oluşan bir sürü iğne delikli kamera sunar. Bunu görmek için güneşli bir günde yüksek ve bol yapraklı ağaçların yerdeki gölgelerine bakalım. (Resim 2 ve 3. Gölgelerin içinde yer yer yuvarlak Güneş görüntüleri göreceksiniz. Neden? Çünkü ağacın yaprakları arasında bazı yerlerde bir iğne deliği kadar açıklık kalmış! Yerdeki Güneş görüntülerinin hepsi aynı büyüklükte mi? Ağacın yüksekliğini bu Güneş görüntülerine bakarak nasıl kestirirsiniz? Ağacın yüksekliği 10 metre ise yerdeki Güneş görüntülerinden en irilerinin çapı kaç santim olur? Şimdi daha da büyük görüntüler oluşturmanın bir yolunu bulalım. Elimizde tuttuğumuz kamerayı, uzun boylu bir öğretmenimizin veya arkadaşımızın yardımıyla, en fazla yerden 2 metre yüksekte tutabiliriz. Şanslıysak 10 metrelik bir ağacımız varsa, eh o zaman birkaç santimetrelik Güneş görüntüleri elde ediyoruz. 10 metrelik bir ağacın gölgesinde oluşacak en büyük Güneş görüntüsünün çapı kaç santim olur, hesaplayabilir misiniz? Daha büyük görüntü düşürmek için perdemizi yerden alıp kameranın deliğinden daha uzak bir tarafa taşıyalım. Bunun yolu bir küçük ayna kullanmak (Resim 4). Böylece Güneş’in görüntüsünü okulumuzun içinde bir duvara yansıtabiliriz. Aynadan yansıtarak uzattığımız ışık yolu okulun içindeki duvara kadar belki 20, 30 metre olabilir. Uygun bir perdeye yansıtmak için Güneş’in gökteki yönü değiştikçe aynamızı ona göre çevirerek deneyeceğiz. Bunu yaparken sürekli olarak bir arkadaşımız aynayı tutmak zorunda kalmasın. Arkadaşımızın eli titredikçe perdedeki Güneş görüntüsü de oynar. Görüntüyü sabitleyebilmek için ay GÜNEŞ TUTULMASI Güneş tutulması nasıl oluyor? Ay Dünya ile Güneş’in arasından geçiyor. Ay’ın gölgesi Dünya’nın bazı yerlerinden bakıldığında bir süre için tam Güneş’in önüne geçiyor, oralarda o sıra tam Güneş tutulması oluyor (Resim 6). Bazı yerlerden de parçalı tutulma oluyor, çünkü oraYazının devamı arka sayfada Tam Tut. Sonu (sa:dak:sn) 13:57:34 14:01:31 14:00:53 14:04:14 14:05:03 14:05:20 14:06:10 14:05:51 14:09:30 14:07:38 14:09:05 14:11:17 14:12:19 Parçalı Tam Tutulma Tut. Sonu Süresi (sa:dak:sn) (dak:sn) 15:12:46 03:10 15:15:45 03:35 15:16:11 01:39 15:17:55 03:32 15:18:30 03:15 15:18:52 03:15 15:19:34 02:29 15:19:49 01:56 15:21:45 03:31 15:21:05 01:11 15:22:02 02:20 15:23:26 03:30 15:23:57 03:17 GÜNEŞ’İ TANIYALIM Diyelim ki yeterince büyük bir Güneş görüntüsü oluşturduk. Bu görüntü doğrudan bakamadığımız Güneş gibi parlak da değil. Şimdi perdemizde Güneş’i rahat rahat inceleyebiliriz. Perde kara tahta Parçalı Tutulma Başlangıcı (sa:dak:sn) ANTALYA 12:37:32 KONYA 12:41:42 KARAMAN 12:41:47 AKSARAY 12:44:42 KIRŞEHİR 12:45:59 NEVŞEHİR 12:46:05 YOZGAT 12:47:50 KAYSERİ 12:47:22 TOKAT 12:51:00 AMASYA 12:50:24 SİVAS 12:50:58 ORDU 12:53:43 GİRESUN 12:54:23 İL Resim 7 29 Mart 2006 Güneş tutulmasının izlenebileceği bölgeleri gösteren harita. Kırmızı çizgi tam tutulmanın en uzun süreceği yerleri gösteriyor. (Alıntı: www.tug.tubitak.gov.tr/tutulma) Tam Tutulma Tutulma Başlangıcı Ortası (sa:dak:sn) (sa:dak:sn) 13:54:23 13:55:59 13:57:57 13:59:44 13:59:15 14:00:04 14:00:42 14:02:28 14:01:47 14:03:25 14:02:04 14:03:42 14:03:41 14:04:55 14:03:55 14:04:53 14:05:59 14:07:45 14:06:27 14:07:03 14:06:45 14:07:55 14:08:17 14:10:03 14:09:02 14:10:41 Tablo 1 Tam tutulmanın gözlenebileceği il merkezlerimiz için tutulma saatleri. 992/925 Mart 2006