Katalog

Astronomi İğne delikli güneş ve güneş tutulması gözlemi İlköğretim okulları, öğretmenler, öğrenciler ve her yaştan meraklılar için Güneş’i herhangi bir zamanda izlemek, bu arada Güneş tutulmasına hazırlanmak ve Güneş tutulması sırasında Güneşi izlemek için basit bir yöntem ve bazı temel bilgiler. Hazırlayanlar: M. Ali Alpar (*) ve Defne Üçer (*) samlı tutulma bilgileri ve başka bağlantılar da bulabilirsiniz. Büyük şehirlerimizde parçalı tutulma sırasında Güneş’in en fazla % kaçının örtüleceğini ve en fazla örtünmenin saat kaçta gerçekleşeceğini de not edelim: Ankara: % 98, 14:02. İstanbul: % 87, 13:58. İzmir: % 90, 13:53. Adana: % 96 , 14:03. Ulusal Gözlemevi’nden Tuncay Özı şık ve Zeki Aslan’a bu yazının önceki aşamasında hatalara dikkatimizi çektikleri için teşekkür ederiz. 29 Mart 2006 günü memleketimizin bazı yerlerinde tam Güneş tutulması görülecek. Tam tutulma şeridi dışında kalan bölgelerden de Güneş tutulması parçalı olarak görülecek. Bu belge Güneş tutulması öncesinde okulların, öğrenci ve öğretmenlerin, meraklıların kullanımına sunulmak üzere hazırlanmıştır. Lütfen ilgilenen herkesle paylaşın. Belgeye http://fens.sabanciuniv.edu/astronomi web adresinden de ulaşabilirsiniz. Henüz yapım aşamasında olan bu web sayfasında fen eğitiminde kullanılmak üzere hazırlanmış çeşitli basit deney bilgileri, ve öğretmen ve öğrencilerin hazırladığı proje ürünleri de bulacaksınız. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi Mart 2006 sayısında Yeni Ufuklar ekini Tam Güneş Tutulmasına ayırmış. Dergiyle birlikte tutulmayı izlemek için özel bir gözlük de veriliyor. TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinin (TUG) http://www.tug.tubitak.gov.tr/tutulma adresli web sitesinde çok geniş kap HAZIRLIK: Tam Güneş tutulmaları pek sık olmuyor; düzenli aralıklarla ve hep ayni yerlerde de olmuyor. Ülkemizde 11 Ağustos 1999’da tam Güneş tutulması izlemiştik. 29 Mart 2006 Çarşamba günü Türkiye’nin belli yerlerinden yine tam Güneş tutulması izleyeceğiz. Türkiye’den böyle bir olay bir daha ancak 30 Nisan 2060 tarihinde gözlenebilecek. Hem bu büyük şansı değerlendirmek için hazırlanalım, hem de bu vesile ile Güneş’i her zaman nasıl gözleyebileceğimizi, neler öğrenebileceğimizi görelim. Güneşli bir günde nasıl Güneş’e doğrudan bakamıyorsak parçalı tutulma sırasında da, Güneş’e kesinlikle doğrudan bakmamalıyız. Sadece tam tutulma sırasında Güneş’e doğrudan, çıplak gözle bakabiliriz. Tam tutulma sırasında GüResim 3 Ağacın oluşturduğu Güneş görüntülerinin büyüklüğü "iğne deliği kamera"yı oluşturan yaprakların yüksekliğine göre değişir Resim 2 Güneş tutulması sırasında bir ağacın yapraklarının oluşturduğu "iğne deliği kameralar"dan gelen Güneş görüntüleri. (Alıntı: http://ourworld.compuser ve.com/homepages/hedemann/toledo.ht) neş’in, görüntüsünü yansıtmak ve istediğimiz gibi büyütmek için kullanabileceğimiz en basit düzenek "iğne delikli kamera"dır. Güneş’i gökte daire şeklinde görüyoruz. Güneş’in tam kenarında bir nokta ile onun karşısındaki kenardaki nokta arasında belli bir açı var. Buna g açısı diyelim. Bu açıyı istersek basit bir araçla ölçebiliriz. Açının değeri 0.54 derece. Güneş’in çapı ile bize yani Dünya’ya uzaklığının oranı bu açıyı belirler. Şimdi bizim bu deneyimizde önemli olan, Güneş’in genişlik açısı ya da açısal çapı dediğimiz bu g açısının, iğne deliğinin öbür tarafında da ayni açı olması. Resim 1 de gördüğünüz gibi, g açısı = i açısı. Güneş’in gökte gördüğümüz açısal genişliği (g = 0.54 derece), yerdeki gölge içinde beliren Güneş görüntüsünün de açısal genişliği (i = 0.54 derece). Güneş’in bir ucundan gelip iğne deliğinden geçerek görüntünün karşı ucuna giden ışık yolu (G1 İ1) ile karşı uçlar arasındaki ışık yolu (G2 İ2), iğne deliği noktasında kesişen iki çizgi. Onun için iki taraftaki (g) ve (i) açıları eşit. Öyleyse, Resim 1 de gördüğünüz gibi, şu oranlar da eşit: Görüntünün çapı / kameradan "perde"mize olan uzaklık = Güneşin çapı / Dünyaya uzaklığı İ / u = G / U. Resim 1’de gördüğümüz gibi, bu basit düzenek ışığı Elimizdeki kartonu Gügeçirmeyen bir karton veya plastik parçası üzerine bir iğne deliği delerek yapılır. İğne deliğinden geçen neş’e bakar şekilde tutmamız lazım. Karton parçası yerine, güneş ışıkları kartonumuzun gölgesi içerisinde, tam bir karton tüpün dibine bir iğne deliğinin karşısında Güneş’in yuvarlak şeklini iğne deliği açabilir, ya da şefoluştururlar. faf olmayan bir kağıt veya plastik bardak alıp iğne ile neş’i izlemenin en güzel şekli doğrudan bunun tabanının ortasına delik delebiliriz. güneşe bakmaktır. Tam tutulma dışında Bardağın ya da tüpün ağzını Güneş’e doğGüneş’e bakmak, çok kısa bir sürede görultarak, iğne deliğimizden görüntü oluşzümüze çok zarar verebilir. Öyleyse Güturabiliriz. neş’e güvenli bir şekilde nasıl bakabileceŞimdi elimizdeki iğne delikli kartonğimizi öğrenelim ve bu öğrendiklerimizi la (veya bardakla) biraz oynayalım. (Bu tutulma esnasında da kullanalım. kartona kısaca "kamera" diyelim). KameBu küçük rehber ilköğretim birinci ramızın yerdeki gölgesi içindeki Güneş sınıftan itibaren her seviyede öğrenci, öğgörüntüsüne bakalım. Şimdi kamerayı retmen ve meraklılar için hazırlandı. Soyerden yükseltelim. Ne görüyoruz? Karular ve hesaplar küçükler için değil. Ama mera ile Güneş görüntüsünü yansıttığıen küçükler de buradaki kamerayla oynayabilir ve oluşacak görüntüye bakarak mız "perde" (yani yer) arasındaki uzaklık arttıkça, oluşan Güneş görüntüsünün çaGüneş’i izleyebilirler. pı büyüyor: Herkese iyi eğlenceler. İğne deliği yerine kameramızda biDünyanın Güneş’e uzaklığı: raz daha büyük bir delik açarsak ne olur? 149,476,000 km (yaklaşık 150,000,000 Bunu denerseniz göreceksiniz ki belli km) uzaklıktaki perdede görüntümüzün büGüneş’in çapı: 1,390,000 km (yaklayüklüğü (açısal çapı) yine aynı oluyor, şık 1,400,000 km) ama görüntü bu sefer iğne deliğinin verGüneş’i gözlemek için basit bir düdiği görüntü kadar parlak olmuyor. zenek: İğne delikli kamera. Güneş’i daha iyi incelemek için kaÖnce Güneş’e doğrudan bakmadan meramızı yerden daha yüksekte tutmamız Güneş’i izlemenin basit bir yolunu öğrelazım. Mesela kamerayı 2 metre yükseknelim. Böylece yalnız tutulma sırasında ten düşürsek, görüntümüz … santim çadeğil her zaman Güneş’i izleyebiliriz. pında olacak. (Kaç santim? Deneyerek Bir ışık kaynağının, mesela Gübulun. Hesaplayabilir misiniz?) 992/8 25 Mart 2006