Katalog

Dilin kökeni, dildüşünce ve evrensel dilbilgisi ilişkisi ılın kokenı ve dü duşunce ıhşkısı yuzyülardır ınsanlann ügısını çek mıştır Dıle ük oncelen mıtolojık oıtaçagda tpolojık yaklaşümıştır Alman duşunur J. G. Herderın (17441803) Berhn Akddemısı'nın 1770 te konuyld ılyıh açtıgı yanşmaya sundugu ve bınncüıgı aları çahşmasınddkı antropolo]ik yakldşımı ıse ınsa run daşunme yeteneğını aklını ve bellegını one çıkarıp düın toplumsdl yonune gonder mede bulunmaktddıı 17671835 yülan arasındd yaşayan ve Herder'den etküenen unlu Alman dılbüımcı ve duşunuı W. von Humboldt "Dıl olmuş bıtmış bır uruıı değü bır elkınlıktır ' (s 36) dıyerek, dıl ıle sozkonusu dılı kullanan kışı arasındd kaışıbkh bır etkılpşım olduöfunu anlatmak vo dılın ıçyapısının ınsanlann ıçdunyalarma da etkı ettıgını anlatmak ıstemıştır (s 53) Düı toplumsal baglamda değerlendı ıen E. Sapir (1884 1939) ıse düı toplumlann ve kavramlann aynası olarak güimekle kalmaz aynra gerçeklıkle dü arasında süa bır bağ kuıar (Vardar vd 1988 171, 222) ABD'lı budundübünncı (etnolınguıst) B. L. Whorf (18971941), Sapır ın duşuncelerını daha da üerıye gotuıeıek dılbügısel yapüann msanldiın duşunce yapüannı doğnıdan belırledıgını savunmuştur Bu duşuncelerı kuramsalldştıran goruşe SapırWhoıf Varsayımı dcnmektedır VVhorf'un çıkuş noktası, çeşıüı dülerın yapüanrun bırbırlerınden farkh oldugu ve bu farklılığın, bıreylenn ve toplumlann dunya goruşlerıne ve dunyayı algüayış bıçımlerıne de yansıdığı varsayımına dayanır (Bak Whorf 1963) Ancak duşunme sureçlerı konusunda araşbrmalar yapan S Pınkeı gıbı bazı bılım adamlan (Bak Balaz), dılsel farklüıklaım du şunsel farklüıklara yol açacagı ve düm duşunceyı bekıledıgı goruşune kuşkuyla bakmak tadır Kuşkulara kanıt olarak da, J. Greenberg'ın genelce araştırmalan (Unıversalıenforschung) ve N. Chomsky nın ınsanlarda dogııştan dü edınme duzenegı (Language Aguısıtıon Devıce) olduguna üışhn goruşlerı one surulmektedu Boylece yuzyıllar once yoğun bıçımde yaşanan düın kokenı konusu dılbüımsel gelışmelerın ışıgında yeruden oıjem kazanmış ve ^genelcelerın kokenleıı uzennde büımadamlannca yeruden yogurüdşümışnr, genelcelenn "eskıden vaıolan bır 'ükdü'ın / 'atadü'ın ka kntüan olabüeoegı konusunda cıddı araştırmalar yapümıştır Sozgelımı bu konu uzerın de çahşan W. M. IllitschSvritytsch ve A. B. Dolgopolsky (Bak Unterberg, 32) bırçok dü aüesıne kaynaklık eden ve Nostrat düı (das Nostıaüsche) dıye adlandırdıkları bır dı bn 1G00 kok sozcuğuııu saptadıklannı, 12 000 yü once konuşulan bu düde bıtkı adlan oldu gunu, ancak kultuı bıtküerı ve bunlann uretım yontemlerını gosteren sozcukler olmadıgını, keza o donemde evcü hayvanlann sozkonusu olmadıgını ve bundan ınsarüarın o zaman av cüüda geçındıklen sonucunun çıkanlabüece D lanı arüamak ıçm haıcadıgı çabanm daha fazlasıru harcamak zorundadu Çunku dnadüıyle arüatım sozkonusuysa ogrencı zıhnını doc/ı udan okuduğunu / dınledıgını dnlatna uzennde yogunlaştınidkta, yabancı düle anlatmıda ıse once düsel yapüaı çozulmeye çalışümakta zıhın ancak üancı aşamada ıçerık uzeıınde ışlem yapmaktadır Bu ışlem snasmda ıse yabancı düsel yapüann arasında ıçengın bu bolumu yok olnidktadır cjııu savlamaktadır Insan genetığı ıle ılgılenen L. L. CavalliSforza (Bak Unterberg 3841), aıaştırmalann da dolayh olaıak dü akrabalıkldrı konusunda ügmç verüeıe ulaşmışüı once değışık toplumlardan çok sayıda genı ınceleyerek qenleım .sıklığnu behrlemış tır OavaUıSfoıza'ya gore genlerın ortaya çıkış sıklıĞp halklar aidsındaka genetık mesafpyı belırle mektedıı genetık mesafe buyudukçe halklar da farkhlaşmakta dır Cavallı Sforza bu durumun dıle de uygulanabüecegmı ve dübüımsel evıundon SOZPdüebüeceğını ıstısndlan olmakla bırhkte ge netık akrabalığı olan halklann genetık akrabalıgı olan dülerı konuştuklannı savlamakta dır CavdlüSfoızd'nın bıügıüan gerçekten ılgınçtır Genenk mesafe üe düsel mesaferan genellüde çakıştığını ve aynı dıl aüesıne uye dülerın genellıkle komşu cogıafyalarda ko nuşuldugunu gormekteyız Sonuç olarak... 19 yuzyıla kadar çok ılgı goıen düın kokenı konusunurı yenıden guncellık kazaıımasınm büme mprakmm yanırıda çuk ıddıalı gorunen VVhorf Sapıı Varsayımını çuratmek ıçm one çıkanlan evrensel dübügısınm temelını guçlendırme ıstegmden kaynakldiıdıCjı soylenebüıı Düduşunce arasında karşüüdı bu etkı leşım ve degışım nasü kaçınümaz ıse dülera rası ortuşme ya da benzerlık olarak değeı lendııüebüecek evıensel dübügısmın / ge nelcelerm düsel ve duşunsel uretım suıeçle rmde benzerhkleıe yol açdbüecegmı varsaymak da o kadaı doğaldır Nıtekım dü ogıetı mmde de yabancı dü üe anadüı arasınddkı benzeılıkleıın ogrenmeyı kolayldştudıgmı, ogrencüerın yapısal benzeıhgı olan bu yabancı düı ogıenırken benzeıhklerı ydbancı düe aktararak oğrenme surecını hızlandudıklarını akıaba dülerı konuşanlaı aıasındakı kulturel / duşunsel yakırüığın daha behıgm ol dugunu bıhyoruz Bu durumu evıensel dübügısı duşunce ılışkısı açısmdan da yoı umla mak olanakbdır (ı) Greenberg (s 7796) çeşıth düler uzermde yaptıgı araştıımalarda 45 genelce saptamıştır Greenberg dü akıabalıklaıı / benzerlüden uzermden genelcelere ulaşmak ıçm çokyonlu karşüaştırma yonternını kulla nır Bunun ıçm yuzlerce düden çok sayıda sozcuk kaışüaştınlır karşüaştırrrıa ıçm ozellüde vucut organlarını ve doğa olaylannı gosteren sozcukler gıbı degışımden en az etblenen sozcukler seçüır Butun dülerı tek düe ındırgemenın zor oldugu, ama parmak anla mına geldıcjı sanüan "*tık" sozcugunun Gıeenberg'e gore butun dülerde oldugu bplır tümektedıı (Bak Unterberg, M) (u) Bır de Ch. G. Turner'e dayanan dental a; ^akj,aşımı vardır Bunagore bugun yü once Amenka kıtaana ayakbasanldrm atalandır (Dental antropolojı, ınsanlann dış ve çene ydpüanndan yola çıkaıak coğrafi da güımlan ve kulturleıı konusunda sonuçlara ulaşmaya çalışır) Kaynakça Baldi S http //wwwınformdtık hıı beı Un de/ bach/artıfıcidl prnotıon/ leadpr/ SonjaBaldz/ pın kprhtml 15 05 2003 Cîıeenberg J H Sorrıe 1 lıııvprsdlî. of Grammaı wıth Pdi lırular Keference to thp Oıdcı of Meanıngfu Elements Uıuver.als of Language (Yay ] H Orppnbeıu 2 Baska Massachusufl'; MIT Press 1968 S 73 113 Humboldt W bchnften zur Sprache (Hrsg 1 ^ BolıİM) Ph Reclam Verlaq Sturtyart (1980) Uııtpıberg F VerJLhıeden uııd ılorh gleıch Benjamın Ivu VVhorfe Lınguıstısches RpldlıvıUHsprın.y] und seuı ArrrıuTiijnt von der Strukturverschıedpnhi'it ch Sprachen" un Lırhtp der UnıvprsaUenforschuıın dpr M nogenese von Spntrhp und des fitodells eıner angpboı nen Unıversalgramınalık Lmyuıstık Server Esai http //www lınse unıessen do 0?, 0') 2U03 Varddi B /Duz N vd Açıklamalı Dübılım Teru lenSozlugıı ABO Kıtabevı istanbul/Aııkaıa/lzmu 198P VVhorf B I, Sprache Denken VVuklıchkpıt K wohlt Reınbeck beı Hamburg (1963) Belirlenimci (determinist) bakış açısı mı, evrenselci yaklaşım mı? WhorfSapır varsayımını geçeılı kabıü edersek, o zaman her dü dığer dülerden az ya da çok farkh olducju ıçın msanların da bırbırınden mutlaka farklı duşunecekleıı çıkanmmda bulunabıhnz Daha da açarsak Aynı dü ıçe rısmde lehçeler ve agızlar vaı ıse ve dü duşunceyı belır lıyorsa, o zaman aynı düın lehçelennı / agızlanra konu şanlar diasında da mutlaka dusunce farklüıklan olmalıdır Olmaya olacokür ama bu bır zoıurüuluk ıse soıun burada başlamaktadu Dildüşünce arasında karşıhklı bir etkilesim ve değisim nasıl kaçınılmaz ise dillerarası Güncel bir örnek: ingilizce ve yabancı dilsel dille eğitim ve düşünsel ben Yabancı dülenn başka dülere etkısı zerlikler o kadar büırde bu açıdan değerlendınleArapça ve Farsçamn etkısıyle Osmanlı donemınde Turkçedoğaldır nın nasü yozlaştı(nldı)gını, benzer bır surecın gunumuzde Ingılızce vmısunun etkısıyle yogun bıçımde ya şandığını büıyoruz Yabancı sozcuklerle ve kurallarla nasü yabancı bır kulturun aşüandı gına ozkulturumuzun yozlaştırüdıgına, ınsanlann duşunme eylemmden uzaklaştınldıgına hergun tanık oluyoruz Bu vırus devletın butun dızgelerme ama ozellüde egıtıme bulaş tınlarak ınsarüar ureten bıreylere degü, yalrazca tuketen yıgırüara donuştuııümektedır Bır salgın bıçımını alan yabancı düle egıtıme de düduşunce açısından baktıgımızda bırçok kımsenın usuna gelmeyen olumsuzluklarla karşılaşıyoruz Ogrencı yabancı düle anlatüan bır şeyı arüamak ıçın, anadüıyle anlatı (çevre egıtım dın ) gozardı etmek olanak sızdır Oyleyse dılduşunce üışkısmı ırdeler ken dübügısmın duşunce bıçımını bıçımlendıreceöjını de hıç etkılemeyecec/ını de savla mdk yanhş olur Aslında bu baglamda konuşıırken VVhorf'tan ayn olarak dübügısmın de <Jü de genış anlamda düın duşunce yapısmı etküedıgını (Belııledığmı degıl1) soylersek daha nesnel sonuçlara varırız Çunku dü çokkatmanlı bır ustyapı olup yalnız sessel, bıçım sel sozdızımsel yapı kurallannı ıncelemez, kavramlan anldmı, edımı, terımlen, sozcuk len, kısacası üehşımde ışlev goren her olguyu kapsar Bu olgulann duşunce yapısını etkı lenıeyecegını soyleyemeyız Çunku çeşıüı ddlerdekı kavtamlann, arüamla nn, tenmlerm ve sozcuklerın kul lanım değerlerı ortuşmeyebüır Bırbırıne eşdeğer olarak gordu gumuz üa tenm, sozcuk vs aynı değeılen taşımayabılır, farklı eksık, fazla, yanbş yananlamlar / çagnşımlar uyandırabüır Konuya genelceler açısından baküıp ınsaıüdim evrensel dılbügısı nederuyle ortak bırçok dübügısı yapısına sahıp olduğu be nımsenırse, o zaman zorunlu olarak msarüann evrensel dübügısı oranında aynı dusun melen gcrekhgı sonucurıa varümaz m ı ' Oysa dü dusunce koşutlugunu oransdllastır mak bızı dognı sonuçlara goturmez Ayrı dülerı konuşanlaı arasında dusunce bırlıgı ne kadar dogal ıse, dynı düı / lehçeyı / aöjzı ko nuşanlar arasındakı dusunce ayrüıc/ı da o kadar olağandır ve bunu dü dusunce koşutlugu bıçımmde saltlaştırmak yanlıştır Duşunce yapısmın oluşumunda toplumsal koşulları Prof Dr Tahir Bal Egıtım Fakultesı Adar ŞŞ2/14