Katalog

Etik mi etiketçilik mi? Tıp uygulamalarında insan onurunu merkez alan tıp etiği, her olgu özelinde, son derece hassas, ayrıntılı tartışma süreçleriyle doğruya ulaşılmaya çalışılan bir alandır... Japonya gıbı) uygulananlar, tibbın ınsana karşı şiddet aracı olarak kullanılabıldıgının fark edıhnesıne yol açmış, hekım kımhgının her zaman guvenıhr bır adres ohnadıgı konusunda ınfial yaratan bır kuşku uyandırmış, toplumun eleştırısıne açılan çok çeşıth uluslararası bıldırgeler ve yasal duzenlemelerle, tip uygulamasının "ınsancılhk" sınırlarını çıgnememesı, ınsan onuru ıle oynamaması guvence altina ahnmaya çahşılmıştir Modern ıçerıgı ıle "tıp etiği" adını ahnış bır dersın tip egıtimı ıçerısınde yer aknası konusundakı ük kıpırdanışlann Amerıka Bırleşık Devletlerı'nde başladıgını bılıyoruz Nasyonal sosyahzmden kaçan dın tanhçısı ve felsefecı Hans Jonas, teolog Panl Ramsey ıle Joseph Fletcher 1950'h yüldrda bu ulkede tıp eügının akademık anlamda egıtım ve araştırma alanına donuşmesının yolunu açan ısımler oldular Bugun üp eügı, tip egıtimının ayrdmaz bır parçası olarak gonıhnekte ve hemen hemen her ulkede, egıtım programlan ıçensındekı sabıt bır yer kaplamaktadır (4) S onyıllaıdaulkemızde "etik" sozcugu hermeslekıuygulamada dogru ve durust davranmanın karşıhgı bağ lamında çok sık kullamlır oldu Oysa meslegın toplumun beklentüerıne uygun olarak yurutulmesı boylehkle meslegın ıtibannın korunması amacıyla ortaya konulmuş kurallar meslek deontolojısını (Gr deı, yapümdsı gereklı olan) oluştururlar Tıp deontolojısı kavrammdan farkh bır ıçerık taşıyan tıp etıgı kavramı ıse oldukça sıradışı bır olayla ulke gundemmdekı tartışmalar ıçerısınde bırdenbıre one tirladı Ulke yonetimınde onemlı gorevlerı olanlar yanmda koşe yazarlan da neyın tıp etıgıne uygun olup olmadıgını, bırkaç cumleyle dçıklayıvermeye kalkıştilar Çogu vıcdanının sesıne gore konuştu yargüadı Bu dar sınırlar ıçerısındekı degerlendırmesını, konu hakkında yazılmış bmlerce bılımsel araşürmayı hıçe sayarak mutlak dogru üan etü Vıcdan, hatta yaşananların polıtık olarak değerlendırılmesı, eük karann olçutu olarak goruldu Tabıpler Bırlıgı Başkara'ndan da, çok ügınç bır şekılde, durumu pohtik olarak değerlendırmesı, ehnı vıcdanına koyarak karar vermesı beklendı Oysa hekım/sağlık gorevhsıhasta ıhşkısını, polıtık degerlendırmelere gore yonlendırmesı, kesınlıkle reddedılmesı gereken, çok tehlıkeh bır yolu açacak, son derece yanlış bır tutumdur Tıp tanhı, polıtik gudumde davranan hekım tutumunun yol açtığı a a sonuçlan belgelemektedır Bu noktada venlecek her turlu kararda, tip etıgı dısıplınının bılımsel çalışmalarla ortaya koydugu krıterlere uygunlugu go2den geçirmenın, savunulan goruşlen bu krıterlere dayandırabılmenın gerekhlıgı haürlanmahdır Vıcdan, kuskusuz ahlakı davranışın ana dayanaklanndandır Ahlâklı davranısa, sorumluluk duygusu gıbı, ahlâkı duygulann yon verdıgmı soyleyebüırız Ancak etik alanında çalışanlar çok 1yı bılırler kı, vıcdan, ahlâkı tanıtlamada tek dayanak olamaz Çunku ne kadar ınsan varsa, o kadar da farklı ozellıkler taşıyan, farkh kararlar veren, farkh kararlan ıçensıne sındırebüen vıcdan bulunmaktadır Bu nedenle "vicdanım rahat!" açıklaması da, ahlakı temellendırme ıçın yeterlı oknaz Bu nedenle yazıma etik mı, etiketçilik mı başhgını seçıyorum Etıketlere, yaru herhangı bır alanda edınümış unvanlara dayanarak, konusu ınsan ve ınsan yaşamı oldugu ıçm en hassas olçutlenn, yoğun bıhmsel tartişmalann, araştirmalann ortaya kondugu tip etıgı alanında, yeterlı bılgı sahıbı olmayanların, yonlendırıcı goruşler ortaya koymalannı cıddıyet dışı buluyorum "mos" sozcugunden tureyen moral (ahlâk) toplum ıçensınde yerleşmıs. kabul gormuş uyuhnası beklenen duşunce ve tutumlan ıfade eder Bunldia uyuhnası bır arada yaşayabümerun guvencesı olarak gorulur Felsefenın bır alt dısıphnı olan ehk ıse ahlakı nıtelemelerın çozemedığı değerler ça tişması durumunda 'ıyı" 'dogru' guzel" ya da yanhş', 'kotu" gıbı, davranışlara yonehk ratelemelerı özgür sorular sorarak, bır sıstematık ızleyerek temellendırmeye yoneh, bu sorglamalar ardından yargıdd bulunur Dını, ıdeolojık ınanç ve etküemelerden bagımsız ışler Etik kabul edüen bır uygulamanın dın ya da bır ıdeolojı tarafından da dogru bulunması, eük karann dıne ya da bu ıdeolojıye bağh oldugu anlamırataşımaz (2) Schopenhauer "Ahlâk vaaz etmekkolay, ahlâkı kanıtlamak zordur" soylemıyle yerleşık ahlâka dayanan uygulamanın felsefi açıdan tanıtlanmasının guçlugune dıkkatlen çeker Bu kışının, vıcdanını dayanak gosterdıgı değerlerırun, kendı ahlâkının, etigın davet ettigı tanıtlama surecınde hakhhgını ortaya koyamayabılecegını gostenr Tıbbı etik, felsefedekı eüğe dayanır, tipta "ahlâklı" olarak nıtelenen davranışlann, tip gerçegınden kopmadan, felsefi açıdan temellendırılmesı anlamma gelır Bır davramşın ahlakı oldugunda ısrar edebılmek ıçın, etik temellendırme şarttir Çunku yerleşık kurallann tumu, ozlerınde gerekh, Hippokrat Yemini'nin işlevi Butun bu kısa dnımsatmalar, tip etigme ıhşkın degerlendırmelerde bulunulurken, kışısel vıcdana dayah kısa yorumun yanı sıra, Hıppokrat Yemini'nin adının geçınhnesıyle yetinılemeyecegını ortaya koyuyor Kaldı kı Hippokrat Yemım, son yıllarda cıddı eleşünlere ugramış, hastayı degıl, hekımı koruyan bır oz taşıdıgı ılen surulmuştur (5) "Tıp etığınm zaman tarumayan temel taşı olarak Hippokrat Yemuu'ne sanlmak, guncel sorunu maskeler ve yarar sağlamaz Can sıkıa tartışmalardan kaçınmak ıçın, alelacele dıle Hippokrat Yemını'nı dolamakla ınandınahğımızı da yıhnnz" dryor Alman hp tanhçısı ve tip etikçısı Prof Dr Rolf Winan. (6) Dunya tip etigı hteraturunde yer alan pek çok duşunce urunu Hippokrat Yemini'nin tum zamanlar ıçın geçerh bır hekım etigını yansıtmadıgını soylemektedır. (7) Tum zamanlar ıçın geçerh bır hekımhk etigınden soz edebılmek ıçm, hekım davranışınuı bınlerce yüdan bu yana, aynı olaylar karşısuıda aynı davranışı sergüemekten ıbaret olması beklenırdı Hippokrat Yemını'nde kati bıçımde yasaklanan cerrahı uygulamalar, kurtaj ve olmeye yardım (ohneye yardım gunumuzde bazı kulturlerde kabul gormekte, yasal olarak da buna hak tanınmaktadır) konulannda bugun yemindışı davranıldıgı hatirlanmahdır Hippokrat Yemını'nde hekım, hastasının ıyıhgını (salus aegroti) hedef almış, agır hastanın yaşamının daha erken sonlanması ya da kurta] uygulanması gıbı hasta tarafından dıle getinlebılecek olan arzular (volutas aegroti) hedef dışında turulmuştur Hekım, hastasına ragmen, onun adına karar verebüen bır konumda gorulmuştur Oysa, yuzyıllarca hekım tutumunun karaktenstık ozelhgı ohnuş olan "paternalizm" (Dvrorkın'ın tanımına gore (8), "Bır başkasının ıyıhgı, mutlulugu, gereksınımlen, çıkarlan ya da degerlen adına daha ıyı olacak dıye, onun karar ser beshsıne zorla karışmak"), gunumuz tip etigının temel ılkelennden olan "hastanın ozerkhgı" (autonomy) ılkesı ıle açık çatişma ıçerısınde olan bır tutumdur Çağdaş anlamda tıp etiği özgür düşünceyi temsil eder Tıp uzun yuzyıllar boyunca teolojı ve felsefe ve hukukla kolkola yurudu Uygulamadan kopuk, yetersız bılgılere dayalı felsefi temellendırmeler ve dının dogmalan, tip uygulamalarında uzun yuzyıllar boyunca bekrleyıcı oldu 19 yy ıle bırhkte rotasını ampınkpozıtif çızgıye krrarak ılerlemeye koyulan tip, egıtım alanındakı temel unsurlan olan felsefe ve kendı tarıhmı bır kenara ıtti Tıbbm teolojı ve felsefeyle ıç ıçehğı bıhmın guçlendığı tarıhsel sureçte terkedılmış olup, gunumuzde ancak koktencı akımlar tarafından ıdealıze edılmektedır Ozel durumların eüğı olarak nıtelenen tip etigı ıse, tibbın ınsana, onun onurunu koruyarak hızmet edebümesı ıçın açümış çok geruş bır tartişmd platformunun urunudur ve uy gulamada bulunma açısından ıkılemlerın yaşandıgı her olguda yenıden dındmık bır ışleyışle değerlendırılen, başhcalan ozerkhk (autonomy) yarar sağlama (beneficence), zarar venneme (nonmelaficence), adalet (justıce) dıye sdyılabılecek ılkelerı esas alır (1) Etik sozcugu ahlak sozcuguyle ozdeş degıhr Latince haklı ve kabul edıhr ohnayabılırler. Bu nedenlerle etik duşunceler ve etik temellendırme gırışımlen her zaman yenıden gerekühgını ortaya koymaktadır Bır başka onemh yon, tip etigının, sadece hekunle sınırlandınlamayacagı (yoksa yalnızca h e b m etigınden soz etmek gerekırdı), aynı zamanda hastayı ve toplumu kapsadığıdır Hasta etigı ve sosyal gruplann etigı, hekım etigıyle bağlan^> bırleşır Bu ıkşkı dokusunda, hekımhasta ıhşkısı kuşkusuz ozel bır onem taşır (3) Beden üzerinde şiddet Tıp alanında son yuz elh yüda saglanan hızh gehsme (yaşamda tutma olanaklannın artişı, organ nakıllennde, yapay dollenmede sağlanan başan, gen teknolojısı kullanüarak gerçekleşunlenler vd) etik açıdan çaüşmalar yaratan durumlar dogurmuş, "tıbben mumkun olan herşey uygulanmaL mıdır?" sorusunu toplum onune koymuştur Aynca toplum lann gıderek farkh kulturlerden, farkh değer yargüanna sahıp ınsanlardan oluşur hale gehnelerı ortaya çıkan sorunlan eük beklenüye uygun olarak çozebümede ayrı bır duyarhhk kazanümasını gerekhrmıştir tkmcı Dunya Savaşı surecınde yananlar, Nasyonal sosyahst ıktıdann, hekımler ehyle ' kıtle ımhâ programlan' uygulayısı, onaylarını dlmdddn, zor kullanarak ınsanlar (tutuklu lar) uzerınde yurutulen tibbı deneyler, 'ırk hıjyenı" (ojenık) amaçh kısırlasürmalar, dunyanın baska yerlerınde de (ABD, Hastanın özerkliği Normalde hastahekım ıhşkısı, hastanın hekıme yardım etmesı dogrultusunda çagnda bulunması (ya da bu çagnyı ıfade eden davranış sergılemesı) ıle başlar lnsanın bedenının butunluğu ve dokunulmdzhgı anayasalarca guvence altina ahnmışhr Insan bedenı uzenndekı her uygulama tıbbı mudahale amaçh dd olsakışının onayı ahnmamışsa bu hakkının ıhlah anlamını taşır Hekımın de ınsan bedenı uzennde ta nı/tedavı/araştirma amaçh yugulamasını hakh kılan, kapsamh bır aydınlatma ardından soz konusu kışıden alacağı onay dır (ınformed consent) Hastanın ozerklığı kavramı karşısında paterna hzm/maternahzm (hekımın kendısını hastanın babası/anası 721/1S