Katalog

yuzde 30'una sahıp oldugunu gostenyor Evren'ın sonsuza dek genışleyecegıne üışkın kanıtlar artıyor çok uzaktakı supernovalarla ügüı gozlemler Evren'ın genışleme hızının yavaşlamadıgını aksıne arttığmı gostenyor Bazı gokbüımcüer ıse tum Evren'ı kaplayan, kutleçekımıne karşı koyan ıhcı bır kuvvet (Eınsteın ın kozmolojüc sabıtı) oldugunu üerı suruyor Tartışmalar suruyor Ancak bu karşıtkutleçekımı kuvveünın varlıgı kanıtlanır sa, fizücçüer boş uzaym (vakum) enerjısıyle ügüı yepyenı şeyler ogrenecek Araştırmalar Evren'ın bu muazzam genış olçeklı yapısı uzenne odaklanıyor Gokbüımcüer Evren'ın yaklaşüc 10 müyar yülüc evnm surecını aydınlatmak ıçın bügısayarlannda sanal evrenler oluşturuyor Onumuzdekı yülarda Evren'ın Ay'ın karanlık yüzikte kurulacak gözhm Masyonlan gökbilh çok daha gerçekçı sımulasyonlannı oluşturadekı gezegenlen hedefleyecek Bunlar Evren'ın her bır rak bunlan teleskop gozlemlenyle sınayacaklar farklı donemının ve Buyuk Patlama'dan sonra oluşan ük Evrenın yapısıyla ügüı sorunlar, tum gezegenlerın yüdızlann, ük ışüdann fotograflannı gonderecek Hatta neden guneşın çevresınde aynı yonde ve hemen hemen bazı gozlem ıstasyonlan kutleçekım dalgalannı olçerek aynı duzlem uzennde dondugunu merak eden Newton'ın zamanmekân dokusundakı ütreşımlen mceleyecek zamanından ben gundemde Nenvton 1704 yüında OpBu aygıtlardan toplanan aşın mıktarda ven çoguntıcks adlı yapıtında, gezegenler sıstemındekı bu harüca lukla otomauk olarak analız edüecek Gokbüımcüer goktekduzelıgın "takdın üahı" olduguna ınandıgını bekrtmışyuzunu, dunyada gerçekleştıremedıklen deneyler ıçın tı Bugun gokbüımcüer gezegenlerın neredeyse aynı kozmüc bır laboratuvar gıbı kullanacak duzlemler uzennde ve aynı yonde dolanmasının, guneş sıstemının kendı etrafinda hızla donen bır gaz ve toz dısÇokluevrenin işaretleri kınden oluşmasının dogal bır sonucu oldugunu büryor Evrenbüımcüer, Evren'ın Buyuk Patlama'dan sonraHatta bugun Buyuk Patlama'dan bır sanıye sonrasında bıkı ük mıkrosanıye ıçındekı ozelhklen, yanı başlangıç kole Evren'de neler oldugunu soyleyebüıyoruz Nevrton'ın şullan yuzunden bugunku durumuna geldıgını duşunuulaşngından daha ıyı bır sonuca ulaşsak da, bız de onun yor Basıtfizıkyasalanndan ortaya çücan karmaşık yapüar gıbı bazı engellerle karşüaşıyoruz Evrenbüımcüer ıçın ve olgular Ne var kı basıt yasalar her zaman karmaşık Evren'm olaganustu sıcak, yogun ve kuçuk oldugu, Buyuk sonuçlara yol açmak zorunda degü Patlama'dan bır müısanıyeden daha az bır sure sonra neEvren eger "belırlı" bır hızla genışlemeseydı buler oldugu konusu hâlâ gızemını koruyor Büdıgımız fizüc gunku yapısma sahıp olamazdı Eger Buyuk Patlama daha yasalan bu kntüc doneme çok az ışık tutabüıyor kuçuk yogunluk dalgalanmalan uretseydı, Evren galaksıEvrenbüımcüer bu gızemı çozmek ıçın Evren'ın dogumundan bır sanıye sonra edındıgı OİağanÜStÜ SlCak, bazı ozellıklerı behrlemek zorunda genışleme hızı, yogunluk dalgalanmalannın (densıty üuctuaüons) müctan ve olağan madde, karanlüc madde üe ışınımın (radyasyonun) bırbırlenne gore oranı Ancak Evren'ın neden bugunku şeklryle oluştuğunu kavramak ıçın, daha da genye, Evren oluştuklenn ve yüdızlann olmadıgı kararüık bır yer olurdu Eger tan ük rrukrosanıyeden büe kısa bır zaman düımı sonrasıEvren'ın uçten fazla uzaysal boyutu olsaydı gezegenler na donmelıyız yüdızlann çevresındekı yorungelennde kalamazdı Eger Ne var kı, oncelüdefizücçüer,atomalü dunyayı açückutleçekımı daha kuvvetlı olsaydı, bu kuvvet ınsan boyulayan kuantum ükelen üe Eınsteın'ın Evren'dekı buyuk oltundab canlı organızmalan ezerdı, yüdızlar daha kuçuk çektekı etküeşımlen açüdayan Genel Gorelüık Kuramı'nı boyutlu ve kısa omurlu olurdu Eger nukleer kuvvetler bıbır araya geurmenın bır yolunu bulmak zorunda Tum Evrazcık daha zayıf olsaydı yalnızca hıdrojen atomu durayü ren'ın bır atomdan büe kuçuk bır alana süaşügı Buyuk kalabüırdı, boylece ne penyodüc tablo, ne kımya ne de Patlama'dan sonrakı bu kısacık zaman düımlennde neler yaşam olabüırdı Aksıne eger nukleer kuvvetler çok kuoldugunu açıklamak ıçın bırleşüc bır kuram gerekk çuk bır yuzde daha kuvvetlı olsaydı hıdrojen oluşamazdı Evrenbüımdekı (kozmolojı) bugunku durum, Bazüan Evren'dekı bu ınce ayarlamanın "takdın üa1965'den oncekı sınırsız spekulasyonun yapüdıgı donemhı" oldugunu one surebüır Bu da ganp degü çunku başden farklı Evrenbüımde uzun suredır yanıt bekleyen çolangıç koşullan boyle olmasaydı bız de olmazdüc Ancak gu sorunun yanıtının, kullanümaya başlanan yenı telesbunun başka bır yorumu daha var "Bır suru farklı ozellückoplardan gelme olasüıgı yuksek gorunuyor Omegın te evren meydana gelebüır, ancak ıçlennden bazüan bıMauna Kea'dakı (Hawau) Keck Teleskoplan, daha oncelezım gıbı canlüann oluşmasına ızın verebüır ve bız de yan kullanüan teleskoplardan çok daha hassas ve dolayısıyşama elvenşlı bu evrenlerden bınnde yaşıyoruz" la daha sonuk nesnelen gorebüıyor Şüı'nın kuzeyınde ınOyleyse belkı de bızım Buyuk Patlama'mız tek başşa edüen 'Çok Buyuk Teleskop (Very Large Telescope)" langıç değüdı Bu spekulasyon gerçeklıgı kavrayışımızı tamamlandıgında dunyanın bır numaralı opük gozlemevı zengınleştınyor Içınde yaşadıgımız Evren'ın butun tanholacak Gokbüımcüer yerdekı bazı yenı radyo teleskoplaçesı bır anda sonu olmayan çoklu evren oyununun bır n ve geçtıgımız yaz yorungeye firlatüan 'Chandra XIşınperdesı gıbı kahyor Bazüan bızımkıne benzıyordu ama lan Gozlem Istasyonu ndan onemlı yararlar saglayabüır çogu baştan "olu" olarak dogmuştu Belb de bunlar kısa Yenı nesü uzay teleskoplan bundan sonrakı on yü ıçınde bır sure var olduktan sonra yeraden yok oldu ya da onlan Hubble dan daha fazla keşfe onculuk edecek yoneten fizık yasalan karmaşık sonuçlann doğmasına ızın 2050'ye varmadan uzayda ve hatta Ay'ın karanlık vermedı yuzunde ınşa edüen dev gozlem ıstasyonlan gorebüırız Bazı evrenbılımcıler ozellüde de Stanford UnıversıKullanüacak bu yenı aygıtlann hassasıyetı ve goruntuleme tesı'nden Andrei Linde ve Iufts Unıversıtesı nden Alex gucu bugun kullandüclanmızın kat kdt ustunde olacak Ye Vilenkin kımı matematıksel varsayımlann en azından nı teleskoplar kara delüden ve başka guneş sıstemlenn kuramsal olarak çokluevrenın {mulüverse) oluşmasına ızın verdıgını gosterdı Ne var kı bu tur füarler Buyuk Patlama'nın 'hemen ardından" Evren'de hâkım olanfizıkyasalan anlaşüana dek evrenbüımın spekulasyonlan arasmda kalacak Acaba uzun suredır dort gozle beklenen buyuk bırleşık kuram tum sorunlan 9 çozecek mı Bu konu henuz açık degü Ancak çokluevrenle ügüı füarlerm durumu kozmolojüc tarüşmalan yakından ügüendınyor Bazı kuramcüar evrenın en sade yorumundan yana Evren gemşlemeyı durduracak yogunluga sahıpur Onlar Evren'ın yeterı kadar yogunlu ga sahıp olmadıgına üışkın gozlemlerden ve kozmolojık sabıt gıbı ekstra terımlerden hoşnut degü Ancak tanhten ders alabüınz 17 yuzyüın gokbüımcüen Galileo Galilei ve Johannes Kepler gezegen yorungelenrun elıptik oldugunu keşfedmce hayal kınklıgına ugramıştı Çunku daırelenn daha yahn ve guzel oldugunu duşunuyorlardı Newton daha sonra Evrensel Kutleçekımı Yasası üe tum yorungelen tanımladı Eger Galıleı hayatta olsaydı emınım kı ehpslerle arası duzebrdı Buna benzer bır durumu yaşıyor olabüınz Eger ıçınde kozmolojık sabıt olan bır evren bıze sevımsız gelıyorsa, bu belkı de bızım dar goruşluluğumuzden kaynaklanıyordur Nasü kı Yer, Guneş'ın etrafirida yaşama ızın veren bırkaç Kepler yorungesınden bınnı ızleyerek dolanıyorsa, pekalâ ıçınde yaşadıgımız evren de buyuk bır toplulugun, yaşamın ortaya çıkmasına ızm veren bırkaç uyesınden bm olabüır Binyıldan Beklentiler Yırmıbınncı yuzyüa gırerken büım adamlan uç farklı cepheden ınsanoglunun bügı dagarcıgını genışletıyor Çok buyuk, çok kuçuk ve çok karmaşüc Evrenbüım bunlannhepsıylebırlücteügüenıyor Onumuzdekı yülarda araştırmalar, temel evrensel sabıtlen (Ome yoğun için ve küçük oldugu, Büyiik Patlama'dan blr mlllsaniye den daha az blr süre sonra neler oldugu konusu hâlâ glzemlnl koruyor. g*gibi)beMemekvekaranlücmaddenınne oldugunu anlamak uzenne odaklanacak Bence 10 yü ıçınde bu üa hedefin gerçekleşme oranı çok yuksek Her şey standart kuramsal çerçeveye oturabüır Boylece olagan madde üe karanlüc maddenın bırbınne gore oranlannı ve belkı de kozmolojüc sabıt ıle evrenın ük anlanndakı yogunluk dalgalanmalannı belır leyebüınz Bu gerçekleşırse, üa yuzyü ıçınde Yer üe Guneş'ın boyutunu ve şekünı belırledıgımız gıbı, Evren'ın de olçusunu çücarabüınz Ancak, Evren' ımızın standart çerçeveye uymayacak kadar karmaşüc oldugu da ortaya çücabüır Kuramcüar, her şeyden once Evren'ın ük anlannda geçerlı olan gızemlı fizüc yasalannı açüdamak zorunda Eger başarüı olurlarsa bırden fazla evrenın var olup olmadıgını oğrenecegız Yıne de, Evren'ı kavramak konusunda kısıtlamalanmız olacak Fizücçüer gunun bınnde tum fizücsel gerçeklıge şekü veren bırleşüc kuramı keşfedebüır Ancak onlar asla bu denklemlen gerçek ev rende neyın hayata geçırdıgını soyleyemeyecekler Evrenbüım (kozmolojı) yalnızca bır temel büım degü çevre büımlennın de babasıdır Bıçımsız bır ateş topu 1015 müyar yü sure ıçınde galaksüenn, yüdızlann ve gezegerüenn yer aldıgı karmaşüc bır evrene nasü donuştu9 Atomlar (hem dunyamızda hem de belkı de başka dunyalarda) bırleşerek nasü kendı kokenlerını merak eden canlüara donuştu? Yenı bınyüın en zorlu mucadelelennden bın bu sorulara yanıt vermek olacak (1) Cambrıdge Unıversıtesı nde Krdlıyet Araştııma Comıyetı Profesoru olan Martin Reea, Kralıyet Astronomu unvanını taşıyor Daha once Cambrıdge Astronomı Enstıtusu nun yonetıcılıguu yaptı Aıaştırma konulan Kara dekkler galaksılerın oluşumu ve yuksek enerjı astrofîzıqı Son yayımlanan kıtapları Kutleçekımının Olduren Cazıbesı Başlan gıçtan Oncesı ve Yalnızca Altı Sayı Kısaltümış Metın Turgut Cürer Kaynak Scıentıfic Ameııcan (Arahk 1999) 689/19